МУСИГИ ТЯЩСИЛИ ВЯ МААРИФЧИЛИЙИ
ОРТА ЯСРЛЯРДЯ ЩОГГАБАЗЛАР ВЯ СЕЩИРБАЗЛАР
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
Search

МУСИГИ ТЯЩСИЛИ ВЯ МААРИФЧИЛИЙИ
УШАГЛАРЫН МУСИГИ ЕСТЕТИК ТЯРБИЙЯСИНДЯ КЦТЛЯВИ ИНФОРМАСИЙА ВАСИТЯЛЯРИНИН ТЯСИРИ ВЯ ИМКАНЛАРЫ
Минара ДАДАШОВА
МУСИГИ ГАБИЛИЙЙЯТЛЯРИНИН ТЯРБИЙЯСИНИН ПРОБЛЕМЛЯРИ
Фирянэиз ЩИДАЙЯТОВА
ОРТА ЯСРЛЯРДЯ ЩОГГАБАЗЛАР ВЯ СЕЩИРБАЗЛАР
Горхмаз ЯЛИЛИЖАНЗАДЯ
АЙ ТЯК НУРЛУ ХАТИРЯЛЯР ДАЛЬАСЫНДА
Зцмрцд ДАДАШЗАДЯ

 


“Жамаат сещирбазын йаланыны тутанда дейирди ки, сааты габагжадан вар иди. Онда дейирди ки, эял юзцн еля, о эялирди, алынмайанда жамаат эцлцрдц. Бири эялир ки, тойуг мясяляси йаланды. Сещирбаз дейир ки, онда эял эюзлярини баьлайым, ики кярпижин цстцндя, ожаг кими, 20 дягигя отур. Сяня гаггылда дейяндя гаггылдамалысан, онда эюряжяксян ки, жцжя чыхды. Жамаата дейир аралы дурун мане олмайын. 15 дягигядян сонра яшйаларын йыьыб гачыр. Жамаат бир хоур эюзляйир. О эюзляриндян дясмалы ачыр, эюрцр сещирбаз да йохдур, жамаат да она бахыб эцлцр. Пярт олур. Сонра щямин адамы тутур башга йердя тянбещ едир, дейир: юзцнцз мяня щоггабаз дейирсиз, щоггабаз дцз олар. Ахырда сещирбаз цзр истяйиб дейир: Ай бала, аьзында щоггабаз дейирсян, щоггабаз дцз олар, бу она охшайыр ки, эязяэяндян дцз сюз, тямизлик сорушасан.” 7 Щоггабазларын о дюврдя вязиййяти, мянбядян эюрцндцйц кими, чох да цряк ачан дейилди. Мярякяни битиряндян сонра щоггабаз, истяр-истямяз, тамашачыларын ящатясиндя галырды. Мяжбур олурду тамашачыларын мцхтялиф суалларына, наразылыгларына жаваб версин. Трйук алынмайанда тяня вя тящгирляря мяруз галырды. Бцтцн щоггабазлар ейни сявиййядя, пешякар олмадыьы цчцн тамашачылар тяряфиндян мцхтялиф мцнасибятляря мяруз галырдылар. Шапитолар, ширк биналары мейдана эяляндян сонра ифачыларын иши бир аз йцнэцлляшди. Яввяла тамашачылар айаг цстя йох, ращат креслода яйляшиб ифачыны изляйирляр. Икинжиси, ифачы аренанын, демяк олар ки, мяркязиндя чыхыш едир, бу да ону, бир нювц, тамашачылар тяряфиндян ялчатмаз едир. Беля бир шяраит имкан верирди ки, ифачы ращат чыхыш етсин. Щяр щансы бир наразылыг оларса ифачы тез пярдя архасына кечир вя юзцнц наразы тамашачылардан горумуш олурду. Бундан ялавя, ишыг еффектляри, эейим, мусиги оркестры, кюмякши гызлар вя саиря ялавя еффектляр ифачынын сянят пешякарлыьыны артырмагла бярабяр нюмрянин тягдиматыны даща бахымлы едир.

        Щоггабазларын, сещрбазларын щяйатында еля мягамлар олуб ки, тящгир олунублар, дюйцлцбляр, щятта юлцмля нятижяляниб.

        “Самани сцлалясинин Ямир Щямид шащлыьы дюврцндя, щижри гямяри тарихи иля ЫВ яср (милади тарихи, ЫХ яср. Г.Я.) 300-жц илиндя (чоьанийан р-н) Мещди адында бир шяхс гейри-ади сещрбазлыьына эюря пейьямбярлик иддиасында иди. Бош ялини су долу чарщовуза саларды, ялиндя динар пуллар судан чыхардарды. Еля бил суйун дибиндян пул чыхардарды. Онун салдыьы сцфрянин ятрафында жамаат нащар едярди, амма сцфрядян йемяк азалмазды. Бир жам иля щамыны су иля дойурарды. Жамаат жамдан су ичярди, амма жамдан су гуртармазды. Онунла жамаат бир эцнцнц хурма иля кечирдярдиляр, амма ажлыг щисс етмяздиляр. Артыг Мещдинин сянятинин пярястишкарларынын сайы эцнц-эцндян артырды. Шющряти бцтцн юлкяйя йайылмышды. Шаща хябяр чатанда о бу шющрятдян горхуйа дцшцр. 322-жи щижри-гямяр илиндя, ЫВ яср (милади тарихи, ЫХ яср. Г.Я.) Шащ Ямир Щямид Ябу Яли Чоьан адлы сяркярдясиня ямр верир ки, кянди йерля - йексан етсин вя Мещдини тутуб бойнуну вурсун. Ямр йериня йетирилир.” 8 Беля баханда чох валещедижи сещрлярдир. Лакин щяр сещрин юз сирри вар. Бу ифада ял жялдлийи, овсун, екстрасенслик мцтляг лабцддцр. Цмумиййятля, щоггабазлыг йаланын цстцндя гурулур. Бязи инсанлар йаланы устаджасына данышыб ятрафдакыларыны нежя инандырырса щамы она инаныр. Щоггабаз да инсаны сюзля овсунлайыб жялд щярякятлярля алдадыр. ЫХ ясрдя йашамыш Мещдинин ифачылыг мящарятинин пешякарлыьы эюрцн ня гядяр йцксялмишди ки, шащ онун щям шющрятинин пахыллыьыны чякир, щям дя халгын щоггабаза олан мящяббятинин ондан цстцн олажаьындан горхуйа дцшцр. Мещдинин юлцмцнцн ясас сябяби онун пейьямбярлик иддиасында олмасы халгын шайяси, бялкя дя дцшмянлярин, пахылларын сюзц ола билярди. О дюврдя, мювщуматчылыьын, диндарлыьын щюкмранлыг сцрдцйц бир заманда, Мещдинин беля бир иддиада олмасы инандырыжы дейил, чцнки сяняти олан бир шяхс щямишя садя олур. Бир инсан ки, сцфря ачыб жамааты йедирдиб, дойдурур беля инсан хош ниййятли олур. Мещдинин мянбядя садаланан мящарятляри, пешякарлыьы онун йаланчы, фырылдагчы дейил, устад ифачы олдуьундан хябяр верир. Лакин щяр заман олдуьу кими пешякарларла йанашы йаланчы, фырылдагчы ифачылар да олуб, олур вя олажаг.

        “904-жц илдя (ХВ ясрдя) Гаин вилайятиндя бир гадыны Мящд Олйа Хядижябяйимин йанына апарыб дейирляр ки, голтуьунун алтындан сясляр эялир. Арвад иддиа едир ки, ики мяляйи тясхир (тясхир-ясир едиб сащиб чыхмаг Г. Я.) едиб, онларын кюмяйи иля бу сясляр чыхыр. Гадын башын яйиб голтуьунда “олан мялякляря” суал верир. Жамаат эюрцр ки, “голтугдан сясляр эялир”. Щеч кяс баша дцшя билмирди ки, бу сясляр нежя чыхыр. Гадын вилайятдя чох бюйцк шющрятя малик иди. Бу гадынын 5-6 ряфигяси вар иди. Онлар шящярляри, кяндляри эязяряк яйанларын, цздя олан шяхслярин евинин ичиндян эизли хябярляр топлайыб гадына чатдырармышлар. О гадын щямин евляри эязяряк “мялякляр дейир” ады алтында аилянин эизли ящвалат вя сющбятляринин ачыб дейярмиш. Щамы мяяттял галармыш ки, гадын бу мялуматлары щардан билир. Гадына жамаат чохбилмиш адыны вермишдиляр. Гадын 10 ил ярзиндя о гядяр вар дювлят йыьмышды ки, вилайятдя щеч кимин бу гядяр сярвяти йох иди. Сющбят Фятщ хан Шейбанийя чатыр. Гадыны ханын щцзуруна эятирирляр. Хан гулаг асыб мяяттял галыр. Ахырда хан ямр едир ки, гадын аьзыны су иля долдурсун. Онун фырылдаьынын цстц ачылыр. Ханы вя жамааты алдатдыьына эюря хан гадыны жязаландырыр. (с. 1298 ?)” 9 О дюврдя бу фырылдаг сайылырды. Тябии ки, гадын бу йолла пул газанмаьа цстцнлцк верирди. Гадын юзц ифа етдийи сянятин адыны билмядийи щалда, савадсыз жамаата нежя баша салайды ки, бу сянятин адына “черовавешшанийе” дейирляр.

        Рус естрадасында черовавешшанийе адлы данышыг ъанр нювц вар. Кукла театрында ифачылар щяр щансы бир кукланы ялиня кечыряряк, бармаглары иля яллярини, аьзыны, нцмайиш етдирилян образын данышыьына уйгун олараг, щярякятя эятирирляр. Беля ифа, кукла театрында, щямишя ширма (Сящнядя ифачынын эизляндийи “пярдянин” ады. Г.Я.) архасында олур. Ифачы ширманын архасында эизлянир ки, ону эюрмясинляр. Залдан йалныз ширманын цстцндя щярякят едян куклалар эюрцнцр. Санки “жанлы” куклалар юз араларында вя тамашачыларла данышыр. Естрада сящнясиндя ифачы кукла иля бирликдя жаматын гаршысында чыхыш едир. Юзц данышанда жамаата айдын эюрцр ки, ифачы жанлы чыхыш едир, кукла “данышанда” жамаат чашыб галир, санки кукла юзц данышыр. Ифачы кукланын да йериня данышыр, амма жамаат буну эеж баша дцшцр. Юзц данышанда юз сяси иля, кукланын йериня данышанда ися сясини, данышыг тярзини дяйишиб еля данышыр ки, тамашачы щисс етмир. Яввяла данышанда цзцнц куклайа тяряф тутуб данышыр ки, жамаат эюрмясин, сонра да, данышанда чалышыр ки, додагларыны мцмкцн гядяр аз тярпятсин. Данышанда жамаатын диггятини максимум куклайа тяряф йюнялдир ки, кукла явязи данышдыьыны тамашачылар дуймасын, щятта цз мимикалары да данышдыьынын яксини эюстярир. Мясялян, юзц кукладан эцля-эцля сорушур: “Нежясян?”. Кукла щирсли жаваб верир: “Сяндян кцсмцшям”. Бу заман ифачынын мимикасы дяйишмяз галыр, амма данышанда кукланын образыны там жанландырыр. Яфсус ки, бизим естрада сящнясиндя бу нюв ифа демяк олар ки, олмайыб. Мян 1983-жц илдя “Азконсерт” гастрол бирлийиндя конферансйе вязифясиндя чалышанда Гасымов Я.И. адлы бир ифачы бир кукла дцзялтдирмишди. Кукла фонограмманын сяси алтында, ифачынын кюмяйи иля данышыр, охуйуб, рягс едирди. Ифачы юзц даныша билмядийи цчцн, фонограмда, башга актйорун сяси васитяси иля, кукланын дилиндя, тамашачылары саламлайыр, мащны охуйан заман арада эцлцр, атмажа сюзляр дейир. Бцтцн бунлар фонограмда яввялжядян юлчцлцр, бичилир, сонрадан ифачы кукла иля щярякятляри, рягси, кукла данышаркян аьзыны ачыб баьламаьы реъиссор тяряфиндян дягиг мяшг олунуб гурулур. Бу ифаны черовавешшанийе адландырмаг олар да, олмаз да. Йухарыда сюйлядийимиз кими, ифачы юз йериня дя данышыр, кукланын йериня дя “данышыр”. Бу ися черовавешшанийедя мцтляг важибдир. Лакин о иллярдя “дистансийалы микрофон”ун (йяни шунурсуз, радиомикрофон - Г.Я.) олмамасы цзцндян ифачынын кукланин дили иля данышыб, ейни заманда, щям дя рягс етмяси мцмкцнсцз иди. Она эюря дя, фонограмдан истифадя етмяк мяжбуриййятиндя галмышды. Мцьяннинин, жанлы охудуьу мащныны, фонаграмла охумаг ихтийары олдуьу кими, черовавешшанийе данышыг ъанр нювцндя чыхыш едян ифачы да ифасыны техники сябябдян фонограмла нцмайиш етмяк ихтийарына малик иди. Орта ясрлярдя сещрбазлар, щоггабазлар сарайларда, мейданларда, кцчялярдя жамаатын бюйцк ряьбятини газанмышды. Мцстягил инкишаф йолу кечмиш бу сянятин сащибляри 1920-жи иллярдян сонра дювлятин хцсуси гайьысы сайясиндя даща сцрятли ирялилямяйя башлады. Бу сянят йахшы малиййяляшдирилмяся инкишафдан галар, йа йериндя сайар, йа да ки, мящвя доьру эедяр. Сещрбазлар, щоггабазлар юзц-юзцнц малийяляшдирмя цсулу иля нечя ясрляр бу сяняти йашадыб инкишаф етдирмишляр. Айрыжа мяктяб олмадыьы цчцн бу сянят пяракяндя шяклиндя инкишаф йолу кечмишдир. Азярбайжанда бу сянят эащ инкишафа, эащ да тяняззцля доьру эедиб. Щал-щазырда яфсус ки, тяняззцля доьру эедир.


7. Чяфяр Шящри., “Тещранын ижтимаи тарихи ХЫЫЫ яср”., Ы жилд., Тещран., “Ряса” мядяни хидмятляр мцяссяси., 6 жилддя., 3-жц чап 1378., цм. сящ 622. с. 31-33.

8. Сейид Ябцл Гасим Янжяви Ширази., “Базищайе нямайеши” (Нцмайиш ойунлары)., Ы жап 1352 щ.ш. Мцяссисейе Ентешарате Ямир Кябир., Тещран., с.582-583.

9. Сейид Ябцл Гасим Янжяви Ширази., “Базищайе нямайеши” (Нцмайиш ойунлары)., Ы жап 1352 щ.ш. Мцяссисейе Ентешарате Ямир Кябир., Тещран., с.593-594.

ЯДЯБИЙЙАТ

        1.“Шарден Сяйащятнамяси”., Мящяммяд Аббаси ЫВ ъурнал., 2-жи чап., Ямир Кябир няшр мцяссисяси., Тещран 1350 щ.ш., цм. с.201., с. 188

        2.“Тещранын ижтимаи тарихи ХЫЫЫ яср”., Чяфяр Шящри., Ы жилд., Тещран., “Ряса” мядяни хидмятляр мцяссяси., 6 жилддя., 3-жц чап 1378., цм. сящ 622. с. 31-33.

        3.“Рцстям ял Тяварих”., Мцщяммяд Щашим Асяф (ляьяби Рцстям ял Щокяма) Тещран, няшр Ямир Кябир 1352 щ.ш цм. 536,. Алманийа, Прост вилайяти, “Мядяни ясярляр” китабханяси оръинал чап 1348 щ.ш. илиндя кючцрцлцб.

        4.“Базищайе нямайеши”., Сейид Ябцл Гасим Янжяви Ширази., Ы жап., 1352 щ.ш. Мцяссисейе Ентешарате Ямир Кябир., Тещран., с.583.

       

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page