МУСИГИ НЯЗЯРИЙЙЯСИ
ФОНЕТЫКА ВЯ МУСЫГЫ ЕЛМЫНДЯ ПРОЗОДЫ МЯСЯЛЯЛЯРЫ
Елиф Нун Ичелли
Search

МУСИГИ НЯЗЯРИЙЙЯСИ
Ф.ЯЛИЗАДЯНИН «АЬАТЛЫ ЩАГГЫНДА ЯФСАНЯ» РОК-ОПЕРАСЫНДА ФЯРГЛИ JАНРЛАРЫН СИНТЕЗИ
Инара МЯЩЯРРЯМОВА
ПОСЛЕДНЯЯ ЦЕЛЬ МУЗЫКИ И МУЗЫКОЗНАНИЯ
Рена САФАРАЛИБЕКОВА
ОСНОВНЫЕ ТЕНДЕНЦИИ ВАРИАНТНОГО РАЗВИТИЯ В БАЛЕТАХ К.КАРАЕВА
Инна ПАЗЫЧЕВА
ФОНЕТЫКА ВЯ МУСЫГЫ ЕЛМЫНДЯ ПРОЗОДЫ МЯСЯЛЯЛЯРЫ
Елиф Нун Ичелли
ПЯТЬ ЗАРИСОВОК ДЛЯ ХОРА A CAPELLA АФАГ ДЖАФАРОВОЙ. ЦИКЛ НА СТИХИ РАСУЛА РЗЫ «РЯНГЛЯР»
Лейла МАМЕДОВА-ФАРАДЖЕВА

 


       Дил иля мусигимизин естетик бир шякилдя бирляшмяси сон дяряжя ящямиййятли бир мювзудур. Мусиги кими, бцтцн дцнйаны асанжа тясири алтына алан вя ейни заманда диэяр сянят сащяляри ичиндя, диля дя лайиг олдуьу диггят эюстярилмялидир.

        Бурада мусигидя дил цнсцрцнцн ящямиййятли голларындан бири олан прозоди мювзусу вя фонетика бир-бириня гарышдырылмамалыдыр. Цмумиййятля фонетика дейилдийиндя аьла дярщал прозоди мювзусу эялир. Анжаг, икиси бир-бириндян фяргли мювзулардыр.

        Прозодийи, эцндялик данышыг дилинин мусигийя уйьун бир шякилдя отурдулмасы олараг тяйин едя билярик. Йяни прозодидя щежанын дяйяриня (узунлуг йа да гысалыьына), вурьу вя тонламасына уйьун мусиги йаратмаг ясасдыр. Фонетика ися, йазы, охума, данышма бирлийи, сяслярин мейда-на эялмяси, чыхышы, сяслятмя органлары вя с. иля марагланыр.

        Бу бахымдан мцражият етдийимиз мювзунун актуаллыьыны хцсуси олараг гейд етмялийик. Фонетика вя прозодинин, фяргли ики иш сащяси олмаларына гаршы, бир-бирляри иля гощум ики сащя кими юйрянилмяси мцасир мусиги тящсили сащясиндя хцсусиля зяруридир. Чцнки фонетиканы билмядян прозоди истигамятиндя дцзэцн бир тядгигат апарыла билмяз, бунлар бир-бирляриня баьлыдырлар. Бу да мцасир дюврдя актуал вя щялли важиб мясялялярдир.

        Тцркийядя 1928-жи илдян етибарян истифадя едилян Латын ялифбасы Тцркийя тцркжясиндяки сяслярин щамысыны эюстяр-мядийиндян бир сыра чатышмайан чящятляря маликдир. Мясялян, истигамяти эюстярян “сол” сюзц иля мусигидя бир сяси ифадя едян “сол” нотасынын ады ейни шякилдя йазылараг, тяляффцзцндя фярглилик юзцнц эюстярир. Биринжидя галын “л” сяси, икинжисиндя ися инжя “л” сяси истифадя едилир. Йеня дилимиздя “ь” сяси бир сяс ващиди дейил. Чцнки “ь” иля башлайан тцркжя бир сюз йохдур. Сюз ичиндяки “ь” сяси артикулйасийа едилмир, бу щярфдян яввялки саит узун сясляндирилир. Латын ялифбасы иля йаздыьымыз Тцркийя тцркжясиндя, бу фяргляри эюстярмяк, чох тяяссцф ки, мцмкцн дейил.

        Мящз диля щаким олма истяйи дилля ялагядар елми ишлярин инкишафыны тямин етмишдир. Инсан дилинин елми арашдырмалара мювзу олмасы лингвистика елминин мейдана эялмясиня зямин щазырламышдыр. Лингвистика - диллярин инкишафыны, араларындакы ялагяляри вя дцнйа цзря йайылмасыны арашдырыр. Фонетика - сяс щаггында мялумат, лингвистиканын арашдырма сащяляриндян бири олуб, сяслярин мейдана эялмяси вя ешидилмяси мювзуларынын тядгиги иля мяшьул олур.

        Бир дилин ян фундаментал елементи олан сяс, инсан гыртлаьындакы сяс телляринин титряшмяси иля мейдана эялир. Сяс - дилжик (кичик дил), дил, додаглар, дамаг, эеник (эениз) вя дишляр кими органларла дяйишик хцсусиййятляр газаныр. Гейд олунан бу жящятляр фонетика елминин тядгигат сащясиня дахилдир. Даща эениш бир даиряни ящатя едян фонетиканын ясас тядгигат сащясинин диллярля мящдудлашмадыьыны вя сясин физики щадися олараг юйрянилмяси иля марагландыьыны сюйляйя билярик. Бу сябябдян, чыхарылан сяслярин йазы цзяриндя там олараг гаршылыьыны вермяк лазымдыр. Бцтцн дилляря уйьунлаш-дырыла билян шякилдя йарадылмыш Бейнялхалг Фонетик Ялифба (Интернатионал Пщонетиж Алпщабет) 1 бу ещтийаждан мейдана эялмишдир.

        Прозоди мювзусуна эялинжя, ян садя тярифля, эцндялик данышыг дилинин мусигийя уйьунлуьу олдуьуну вя бу истигамятдя диля аид бцтцн вурьу, дурэу, узатма, гысалтмаларын вя дилин ичиндя сахладыьы ритмин лайигинжя сясляндириля билмяси цчцн фонетика елми иля олан йахынлыьыны вя ялагясини нязярдян гачыра билмярик.

        Грамматиканын сясляри тяшкил едян сащяси олан фонетика, ейни заманда дилин структур хцсусиййятляри иля йанашы, естетик дяйярляри инкишаф етдиряряк, дилин истифадясинин тясирли вя эюзял сурятдя реаллашмасыны тямин едир. Бунун цчцн ися хцсуси бир тящсил вя чалышма тяляб едян бир мцддят лазымдыр.

        Фонетика, диллярин сясляндирилмя формаларыны арашдыран бир елм сащясидир. Йазы дилиндя щярфлярля гаршыланан сяслярин мейдана эялмя вя сюйляниш формаларыны, бир-бирляриня нежя тясир етдиклярини, сяслярин щежалара чевриляркян уьрадыьы дяйишикликляри ачыглайыр. Йер цзцндяки дилляр дейилдийи кими йазылмадыьы, йазылдыьы кими сюйлянмядийи цчцн бу дяйишмялярин мцяййян олуна билмяси мягсяди иля бейнялхалг бир фонетик ялифбасы тяшкил едилмишдир.

        Диксийада сяслярин мейдана эялмясини вя сяс органларынын лазымлы вязиййятлярини арашдыран фонетика диксийа цчцн хцсусиля эярякли олан бир мялуматдыр. Тцркжянин йазымына диггят эюстяриляряк йазы гайдалары тясдиглянмиш вя йазыныын ващидлийи тямин едиля билмишдир. Анжаг дилин данышылмасы цчцн эярякли фонетика гайдаларына бюйцк лагейдлик едилмишдир. Щалбуки шифащи-сюзлц цнсиййят дя дилин ящямиййятли бир парчасыдыр. Данышанын тящсили ня олурса-олсун, данышманын ящямиййятини артыражак, доьрулуьуну тямин едяжяк ян ящямиййятли тямял цнсцр сяс мялуматыны доьру истифадя етмякдян ибарятдир.

        Фонетика ялифбасынын Тцркийя тцркжясиндя тясирли бир шякилдя истифадя едилмяси дилимизин ащянэини вя зянэинлийини итирмядян варлыьыны давам етдиря билмяси цчцн чох ящямиййятлидир.

        Мусиги сащясиндя чалышанларын башлыжа вязифяляриндян бири дя тялябялярля бирликдя ил бойу тамашалар щазырлайыб, сящняйя гоймагдыр. Бу ишляр яснасында ян бюйцк чятинлик бир мащныны юйрядяркян дейил, хараб олан тяляффцзляри дцзялтмяйя чалышаркян юзцнц эюстярир. Дили данышаркян йедди йашындан етибарян йаздыьы кими охуйуб данышмаьы юйрянян ушаглар йазы иля ифадя, йяни охума йа да данышма арасындакы фярги гябул етмякдя сон дяряжя чятинлик чякирляр.

        Гулаг вярдиш етдийи сящв тяляффцзц ешитмякдян наращат олмаз. Щятта о сящви доьру гябул едяр вя бу, йаддашда мющкямляняр. Сящв мялуматы дцзялтмяк бир шейи сыфырдан юйрятмякдян даща чятиндир. Бу, ейниля дилсевярлярин йа да дил тящсилиня йени башлайан бир шаэирдин эюстярижи иля эюстярилян арасында мянтиги бир баь олмадыьыны гябул едя билмяси кимидир. Цзяриндя чалышдыгжа дейилмяк истяниляни анлар вя ишин юнцндяки манея галхар.

        Мювзу бу гядяр ящямиййятли икян, мусиги тящсили верян консерватотийаларда фонетика курсуну тядрис едян фянлярин сайы чох тяяссцф ки, аздыр. Бу дярсин верилмяси Анадолунун дюрд бир тяряфиндян мусиги тящсили алмаьа эялян эянжлярдя данышыг бирлийини тямин етмяк бахымындан мцщцмдцр. Сюз эялиши, Айдындан Истанбула консерваторийада тящсили алмаьа эялян бир эянжин аьзы иля, йеня башга еллярдян эялиб ейни синифдя тящсил алан шаэирдляр арасында жидди аьыз вя шивя фярглиликляри юзцнц эюстярир.

        Мясялян, Еэейли олан шаэирд “бюрек” сюзцнц сюйляйяркян /ю/ сясини узун сурятдя, Истанбуллу шаэирд /ю/ сясини гыса, йяни доьру олараг тяляффцз едир. Йеня Еэейли олан шаэирд “марул” сюзцндяки /а/ сясини узун сюйляйяркян, Истанбуллу шаэирд гыса, йяни доьру олараг тяляффцз едир.

        Бу ишдя данышма органларымызын гурулушу (физиолоъи йа да анатомик) арашдырылараг, сяс елминдя фонем адланан дил сясляринин данышма органларымыздан щансы шяртляр алтында чыхдыьыны вя нежя мейдана эялдийини бцтцн деталлары иля тяйин едилмишдир.

        Фонемин сясляндирилмяси яснасында данышма жищазымызда эюрцлян щярякятляр ортаг дилимиздя бир тяк /е/ варкян, Анадолуда бязян бир-бириндян фяргли дейилян, бир-бириндян дяйишик /е/ляр, йяни, /е/ аллофонлары арашдырма мювзусудур.

        Дяйишик органларын гатгысы вя мцхтялиф щярякятляр нятижясиндя щяр бир дилдя 30 - 50 арасында дяйишян сяс мейдана эялир. Дил елми бахымындан данышма ямялиййаты ян аз ики адам арасында реаллашыр.

        Бейин иля данышмаьы тямин едян органлар арасындакы ялагя, дил сясляринин чыхарылышы яснасында, данышдыьымыз дилин билинян, дцшцнцлян сяс чохлугларынын сяс жищазымызда чыхарылмасыны тямин едир. Бизимля данышан кимся бу сюзляри гулаьы васитячилийи иля бейниндя тящлил едяряк сюйлядикляримизи анламыш олур. Онун сюйлядиклярини дя ейни шякилдя биз гябул едирик.

        Инсан дилинин сяслярини таныйа билмяк онларын инжяликляриня вара билмяк цчцн, данышма ямялиййатынын реаллашмасыны тямин едян органларын гурулушунун вя ишляйишинин йахшыжа билинмяси лазымдыр. Бунун йанында чыхарылан сяслярин нежя ешидилдийи дя хцсуси бир ящямиййят дашыйыр.

        Дил бир байрагдыр вя ян йахшы шякилдя дальаландырылмаьы щагг едир. Бу тядгигат дил иля марагланан, дилсевер бир мусигичи олараг, фонетика вя мусиги сащясиндя едилмиш илк ишлярдян биридир. Ишимиздя щям мащнылары, щям дя дцз йазы нцмунясини арашдырмышыг.

        Мювзу иля марагланажаг мусигичиляр башда олмаг цзря, бцтцн натиглик иши иля мяшьул олан инсанлар цчцн Башларда тяляффцз едяркян дцзэцн олмайан бир чох сюз вардыр ки, бунлар мяшгляр васитясиля яввялки сящвли тяляффцзлярдян чятинлик чякмядян арадан галдырылмасы мцмкцндцр.

        Йалныз мусигидя дейил, натиглик сянятинин тясирли олдуьу щяр сащядя фонетиканы билмяк шяртдир. Бу сащяляр тяхмин етдийимиздян даща чохдур. Бунларын сырасында, мцяллим йетишдирян тящсил факцлтяляри, еляжя дя щцгуг факцлтяляри, дин алимляри, сийасятчиляри йетишдирян бир чох бюлцмляр, ядябиййат факцлтяляри, тибб факцлтяляри гейд олуна биляр.

        Юлкямиздя чох тяяссцф ки, мювзу иля ялагядар олараг, мцтяхяссис йетишдирян ядябиййат факцлтяляриндя дя, фонетикайа лазым олдуьунжа ящямиййят верилмядийини дейя билярик. Мусигидя фонетиканын ящямиййятиня эялинжя, юлкянин дюрд бир тяряфиндян консерваторийа тящсили алмаьа башлайан эянж истедадлара (бунлар аьыз фяргляри иля йетишмишляр) фонетика юйрятмяк зяруридир. Беля ки, юлкянин шяргиндя йетишмиш бир эянжин аьзы иля, гярбдя йетишмиш бир эянж арасында фярглиликляр юзцнц эюстярир. Бу фярглиликляри ортаг бир нюгтядя эюрцшдцрмяк фонетика билмякля мцмкцндцр.

        Дили ортаг бир шякилдя вя доьру истифадя етмяни юйрятмяк мусигимизин эяляжяйи бахымындан сон дяряжя ящямиййятлидир. Чцнки, фонетикайа уйьун олараг йазылмыш ясяр сайы йох дейиляжяк гядяр аздыр. Мювжуд олан ясярляря ися фонетика ялифбасынын сяслярини тятбиг едяряк сюйлямяк дя ясярин мусиги вя прозодик гурулушуну позмагдадыр. Сюзцн тяляффцзцндя сяслярин чыхыш нюгтялярини вя сяслянмя яснасында чалышан органлары вя механизмляри билмяк, чыхан сясин кейфиййятини дя тяйин едир.

        Яслиндя елм сащяси олараг йахын заманда гяти тясбит олунмуш фонетика мювзусунда, илк чаьдан етибарян примитив цсулларла да олса арашдырма апаран инсанлар, тяяссцф ки щяля дя бу мювзу иля ялагядар ортаг бир охума, йазма, данышма тящсили тямин едя билмямишляр. Мювзу елми олараг тясбит едилмиш, анжаг мяктяблярдя шаэирдляр ындаарас щяйата эечирилмямишдир. Орта чаьдан етибарян, шаэирдлярдян юнжя, тящсил верян мцяллимлярин фонетиканы юйрянмяляри вя бунун дярщал сонра йетишдирилян шцурлу педагогларла мяктяблярдя бу дярсин апарылмасы нязярдя тутулмушдур. О дюврдя бу мягсяд истигамятиндя едилмиш ишлярин мцвяффягиййятя чатдыьы дейиля билмяз.

        Йеня йахын тарихдян бу йана щаггында данышылан прозоди мювзусу цчцн дя бянзяр тясбитлярдя олмаг щеч дя сящв дейил. Прозоди юлкямиздя бязи консерваторийаларда дярс олараг гойулмуш олуб, йени йетишян мусигичиляря бир цмид верир. Анжаг щазырда йарадылмыш вя динлямякдя олдуьумуз йени мусиги ясярляринин ичиндя чох тяяссцф ки прозодинин щяля истянилян хцсусиййятдя гавранылмадыьынын шащидийик.

        Тцркийя тцркжясинин фонетикасыны вя буна паралел олараг прозоди мювзусу цзяриндя чалышаркян, диссертасийа сявиййясиндя дилдя, охума-йазма вя данышмада, буна баьлы олараг йазылан мусиги ясярляриня, мцяллимим Сюнмяз Атасойун тялябяляриня ютцрдцйц биликляря бир аз фяргли бир бахымдан йахынлашараг вя дярс гейдлярими дя ичиня гатараг дилсевяр бир мусигичи олараг чалышмышыг.

        Нятижя олараг эюрцрцк ки, натиглик сянятинин ян ящямиййятли голларындан бири олан мусиги сащясиндя, сюз сюйлямя сянятинин мящяк дашы олараг гябул едилян фонетиканын ящямиййяти кифайят гядяр бюйцкдцр. Чцнки, фонетиканы истифадя етмяк тясирли натиглийи доьурур. Бу ися динляйянляр бахымындан тясирли динлямяйи мейдана эятирир. Дилин, йяни данышманын естетиклийи доьру тяляффцзля мцмкцн олур вя динлямя сяняти бу естетиклийя паралел олараг реаллашыр. Дцнйада артыг бу сянятин варлыьы гябул едилмиш олуб, мювзу иля ялагядар жидди семинар чалышмалары апарылмагдадыр.

        Ишимизин башда мусиги ожаглары олмаг цзря, натиглик иля ялагядар бцтцн сащялярдя файда тямин едя биляжяйиня инанырыг. Мусиги адына, фонетиканы билмядян, прозодиси доьру бир мусиги ясяри йазмаг тяяссцф ки, мцмкцн дейил. Бу сябябдян ганунла тящсилин ян башланьыжындан, йяни ибтидаи тящсил чаьында верилмяси лазым олан фонетика тящсили, консерваторийаларда тящсил алан мусигичиляря прозоди вя фонетика мювзулары мцтляг вя мцтляг верилмялидир. Унудулмамалыдыр ки, щяр юлкянин бюлэя-бюлэя дяйишян фяргли лящжяляри олуб, бу фярглилийин арадан галдырылыб ортаг бир натиглийин йарадыла билмяси, гысажа дилдяки гарышыглыьын арадан галдырыла билмяси цчцн ортаг бир тяляффцзцн юйрядилмяси шяртдир. Мусиги ичиндя сюзц шащландыражаг оланлар, дили йахшы билян мусигичилярдир.


1. И.П.А. Тще Принъиплес оф тще Ынтернатионал Пщонетиъ Ассоъиатион. Лондон, 1952.

        ЯДЯБИЙЙАТ

        1. Эцлдаш Саадет, Вурэу ве Вурэуламалары иле Тцрк Мусикисинде Прозоди, 2003, сйф.4

        2. Ерэиши Сцлейман, Сюзлц Тцрк Мцзиьи’нде Прозоди, Йцксек Лисанс Тези, сйф. 4-7

        3. Ичли, 50. Санат Йылында Селащаддин Ичли ве есерлери, 1997, с: 13

       

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page