МУСИГИШЦНАСЛЫГ
ГАРА ГАРАЙЕВИН ЦЧЦНЖЦ СИМФОНИЙАСЫ АЗЯРБАЙЖАН СИМФОНИЗМИНИН ТАРИХИНДЯ МЯРЩЯЛЯ ФЕНОМЕНИ КИМИ
Лаля КАЗЫМОВА
Search

МУСИГИШЦНАСЛЫГ
МЦАСИР МУСИГИ ТЯФЯККЦРЦНДЯ СЯС-СИМВОЛЛАРЫНА ДАИР
Кямаля ЯЛЯСЭЯРЛИ
БЯСТЯКАР ЖЕЙЩУН АЛЛАЩВЕРДИЙЕВИН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНДА ФОРТЕПИАНО СОНАТА ЪАНРЫНА МЦРАЖИЯТ
Цлвиййя КАЗЫМОВА
Ж.ЖАЩАНЭИРОВУН «ХАНЯНДЯНИН ТАЛЕЙИ» ОПЕРАСЫНЫН МУСИГИ ДИЛИ ЩАГГЫНДА
Инара МЯЩЯРРЯМОВА
ХХ ЯСР АЗЯРБАЙЖАН МУСИГИСИНДЯ ЩАРМОНИЙА МЯСЯЛЯЛЯРИНИН НЯЗЯРИ ЖЯЩЯТДЯН АЧЫГЛАНМАСЫ
Дилбяр МЯММЯДОВА
ДЖЕВДЕТ ГАДЖИЕВ. «СКЕРЦО» ДЛЯ ФОРТЕПИАНО
Шахнабат БАГИРОВА
АЗЯРБАЙЖАН БЯСТЯКАРЛАРЫНЫН ЯСЯРЛЯРИНДЯ ХОЖАЛЫ ФАСИЯСИНИН ТЯЖЯССЦМЦ
Эцллц ИСМАЙЫЛОВА
ГАРА ГАРАЙЕВИН ЦЧЦНЖЦ СИМФОНИЙАСЫ АЗЯРБАЙЖАН СИМФОНИЗМИНИН ТАРИХИНДЯ МЯРЩЯЛЯ ФЕНОМЕНИ КИМИ
Лаля КАЗЫМОВА

 


       Яняняви академик мусиги ъанрларынын йаранмасы вя инкишафы иля баьлы олан тякамцл просесляри ящямиййятли дяряжядя бу вя йа диэяр бющран щадисяляринин стимуллашдырыжы тясири иля шяртлянир. Мцяййян бир ъанрын мцгяддяратында бющран тенденсийалар, бир тяряфдян мцвафиг дювр цчцн онун йашарылыьыны, актуаллыьыны яйани сурятдя нцмайиш етдирир, диэяр тяряфдян ися - ъанра “йени няфяс” верян вя нювбяти йцксялишляря апаран йарадыжылыг мянбяляринин интенсив ахтарышына вя ашкар едилмясиня йахшы шяраит йарадыр.

        Гара Гарайевин 1965-жи илдя тамамланмыш Цчцнжц симфонийасы дейилянлярин яйани бир тясдигидир. Бу ясяр сюзцэедян онилликдя дцнйа симфонизминдяки бющран тенденсийаларына юзцнямяхсус “жаваб” иди. О, симфоник силсилянин яняняви моделинин инкишаф перспективляри щаггында гызьын профессионал дискуссийалар фонунда йарадылмышдыр. О заман мцасир симфонийада чох вахт мцхтялиф ъанрларын синтезинин (мясялян, консерт, ораторийа, кантата, вокал-хор силсиляси иля), композисийа експериментляринин (классик формалардан “араланмаьа” йахшы шяраит йарадан аллеаторик, стохастик, сонор вя башга техникаларынын истифадяси), щяр жцр мцмкцн йениликлярин вя с. мящсулдарлыьы щаггында фикирляр иряли сцрцлцрдц. Д.Шостакович, Л.Берио, Р.Шедрин, В.Лйутославски, А.Шнитке вя башгаларынын 1960-70-жи иллярин яввялляриндя йаратдыглары симфонийалар щямин дискуссийалары кифайят гядяр айдын якс етдирир.

        Н.Ялийеванын гейд етдийи кими, “милли симфонизм сащясиндя бу тарихи дювр чохщиссяли симфонийайа мараьын кяскин шякилдя азалмасы, онун симфонийа ъанры вя инструментал консертин, симфонийа вя суитанын говушмасындан йаранан фяргли симфоник ъанрлар иля (оркестр консерти, мцхтялиф жцр камера щибрид формалары) явяз едилмяси иля фярглянир” (2). Н.Ахундованын фикринжя, эюстярилян просесляр яняняви симфоник формаларын вя ифадя васитяляринин мцяййян дяряжядя “тцкянмясинин” щисс олунмасы, йени композисийа цсулларынын, сяс еффектляринин мягсядйюнлц мянимсянилмяси иля баьлыдыр (4, с.52-53).

        Гара Гарайевин Цчцнжц симфонийасында якс олунан мцвафиг проблемлярин ориъинал шярщини, мцяллифин бядии-естетик дцнйаэюрцшцнцн Азярбайжан симфонизминин дяринликляриндя эедян тякамцл просесляри иля цст-цстя дцшмяси шяртляндирир. Бу ясяря щяср едилмиш мусигишцнаслыг ядябиййатында мцяллиф ниййятинин диаметрал якс шярщляри йанашы мювжуддур. Яввяла, бястякарын мцасир мусигидя “експрессионист вя авангардист” жяряйанларын антитезасы кими “йени классисизмя” баьлылыьы гейд олунур. Бундан чыхыш едяряк, симфоник силсилянин “...ясас етибариля, Мотсартын тяфяккцр цслубуна мейли иля баьлы олан...” шярщинин “камера” характери габарыг эюстярилир (2). Икинжиси, Цчцнжц симфонийанын партитурасындакы мющтяшям новаторлуг йцкц йцксяк эиймятляндирилир: “Ону тамамиля башга композисийа цсул вя принсипляри, цмуми интонасийа мязмунундакы йенилик, мювжуд милли мусиги йарадыжылыьынын нцмуняляриня “охшамамасы” фяргляндирир. “Симфонийа Гарайевин йарадыжы потенсиалынын тцкянмязлийини, онун даим йениляшмяк габилиййятини парлаг шякилдя нцмайиш етдирирди” (7, с.336). Дейилянляр Цчцнжц симфонийанын ъанрыны “янянявилик - новаторлуг” вя “универсаллыг - милли ориъиналлыг” яксликляри ясасында фярди шякилдя шярщ етмяйя ясас верир.

        Г.Гарайевин тябиринжя, мцасир симфонийада янянявилик вя новаторлуг нисбятиня диалектик бахылмалыдыр. “Симфонийа формасына эялдикдя, она формалашмыш йанашманы даьытмаг мягсядим олмайыб вя йохдур”, дейя бястякар исрар едирди. Лакин “ян фяргли образлары, мцхтялиф мязмунлары ифадя етмяйи бажаран бу мцщцм мусиги формасынын бцтцн рянэарянэлийи” “бирдяфялик гябул олунмуш ващид бир схемин” монополийасына ачыг-ачыьына зиддир ( 6, 241). Конкрет опусда новаторлуг вя янянявилик жизэиляринин чевик гаршылыгли ялагясинин зярурилийи бурадан иряли эялир: бир сыра елементлярин “мобиллийи” диэярляринин “стабиллийи” иля таразланир вя компенсасийа олунур. В.Шярифова йазыр:” Цчцнжц симфонийада “Гарайевин уьуру бир чох щалларда онунла шяртлянирди ки, о, юзцнцн новаторлуг ахтарышларында мусиги йарадыжылыьынын яняняви ясасларындан эцж алырды, Мящз, дцнйа симфоник мусигисинин практикасы иля йарадылмыш чохясрлик яняняляр симфонийанын композисийа техникасыны мющкямляндирян юзцля чеврилмишдир” (7, с.339).

        М.Арановски гейд едир ки, бцтцн ясяр бойунжа “бястякар симфоник силсилянин конструксийасыны тохунулмаз сахлайир вя юзцнцн новаторлуг жящдлярини мусиги дили тяряфя истигамятляндирир” (3, с.47). Щягигятян, Цчцнжц симфонийанын “форма-схеми” (Аллеэро - Скертсо - Анданте - Финал) вя мцяллиф тяряфиндян сечилян ифачылар щейяти (фортепиано вя клавесинин ялавя едилмяси иля камера оркестри) 1960-жы иллярин орталарына хас олан классик яняня иля ассосиасийа йарадыр. Бунунла беля, додекафонийа техникасына ясасланан мусиги дили васитяляринин арсеналы новаторлуьун приоритет ролундан хябяр верир.

        Лакин,гейд етмяк лазымдыр ки, Йени Вйана мяктяби тяряфиндян верилмиш вя мцщарибядян сонракы сериализм тяряфиндян догматик мцтлягляшдирян “координат системи”ндя дя Гарайев “ортодоксаллыгдан” чякинир: о, “мювзулуг сявиййясини сахлайараг ... бцтюв образ-емосионал комплекслярля дцшцнцр. 12тонлуг мусиги гурулушуна бахмайараг, онун симфонийасынын бцтцн мювзулары мелодик синтаксисин ясасында тяшкил олунмушдур. Онлар интонасыйа бахымындан айдын, ритмик структуруна эюря мцяййяндир вя юз ачылма просесиндя даим микротонал щиссляр йарадыр” (3, с.48). Башга сюзля, Гарайевин консептуал идейасы ящямиййятли дяряжядя “манеяляр цзяриндя щярякят”ля шяртлянир: бястякар тяк классик маъор-минорла дейил, щям дя 12тонлуг мусиги иля диктя едилян мящдудиййятляри дяф етмяйя чалышыр. Диалектик шярщ олунан бу жцр “анти-догматизм” тяфяккцрцн дяриндян дярк едилмиш янянявилийиня чеврилир. Чцнки ады чякилян додекафонийа системинин гуаси-тонал “модификасыйаларына” ХХ ясрин ян бюйцк устадларынын (А.Берг вя Б.Барток, И.Стравински вя Д.Шостаковичин) ясярляриндя раст эялмяк олур, буна эюря фярди консепсийанын характеризя олунан аспекти дя тарихи перспективя малик олур.

        Характеризя олунан симфоник силсилянин образ-драматуръи инкишафы цчцн ортодоксал гайдаларын вя стереотиплярин ясаслы сурятдя йенидян дярк едилмяси сяжиййявидир. Мялумдур ки, “Гарайев цчцн мусигидя идейа-емосионал цмумиляшдирмялярин, щисслярин ужа романтикасынын ян йцксяк усталыг нцмуняси Чайковскинин йарадыжылыьы олмушдур” (6, с.190). Мцтяхяссисляр тяряфиндян бястякарын романтик дюврцн дащи симфонистинин ирси иля эениш варислик ялагяляри гейд олунур. Гарайев юзу дя симфоник форма шяраитиндя “диалектик гаршыдурмаларын” вя “дахили детерминасийа олунмуш” драматурэийанын приоритет ролуну, бядии цмумиляшдирмянин ятраф реаллыьын “романтикляшдирилмяси” иля сых ялагясини дяфялярля эюстярирди (6, сящ.189-190). Илк бахышда, Гарайевин сяс материалынын олдугжа интеллектуал, “схоластик” тяшкили системиня мцражияти бу тезися зидд иди. Бунунла беля, классик-романтик симфонизмин сарсылмаз “бцнювряси” - мотив-фраза бюлэцсцня ясасланан яняняви синтаксис вя айдын шякилдя тясвир едилмиш тематик комплекслярин сайясиндя тядгиг едилян ясярдя образ-емосионал баьлылыьын тясирли дяряжядя интенсивлийиня наил олунмушдур. Гарайевин Цчцнжц симфонийасынын драматурэийасы “...бястякарын эцнцн щяйати просесляринин фярди дярк етмясини цмумиляшмиш щалда якс етдирян ясас образ сфераларынын кяскин, щярдян конфликт шякилдя гаршы-гаршыйа гойулмасы иля характеризя олунур <…> Заманын динамика дуйуму симфонийада бцтцн щиссялярин инкишафынын тямайцлцндя, скертсонун тематизминин тез-тез дяйишилмясиндя, финалын бир-бириня зидд олан образларынын конфликт тоггушмаларында вя с. юз яксини тапыр” (7, с 340-341).

        Бу эцнцн сяняткарынын романтик янянялярля сямяряли “диалогу”, тябии ки, диаметрал якс тясирляри щеч дя истисна етмир, - сющбят “йени классисизмдян”, мцасир “мотсартпярястликдян” эедир вя бунун да жизэиляри характеризя олунан опусда юзцнямяхсус бир шякилдя эюрцнцр. Сюзсцз ки, Гарайевин йахын кечмишин мусигичиляри иля эуйа щямряй олуб Мотсарты “ХВЫЫЫ ясрин романтики” кими гябул етмяк иддиасында олдуьуну эцман етмяк сящв оларды. Бунунла беля, “мотсартсайаьы” жизэиляр Цчцнжц симфонийаны ящатя едян “диалоглу” гаршылыглы ялагялярин олдугжа зярури елементиня чеврилмишдир. Мясялян, мцяллиф мцлащизясинин лаконизми, композисийанын метроритмикасынын дцшцнцлмяси вя структур низамы, оркестрляшмянин айдынлыьы вя шяффафлыьы юз-юзлцйцндя Гарайев цчцн важиб дейил - онлар “юз фикирлярини мцмкцн гядяр йыьжам ифадя етмяйя”, йаланчы пафосдан вя епиэон “псевдоромантиклярин” цзцжц узунчулуьундан узаглашараг мусиги нитгинин “хцсуси тутумуну” ялдя етмяйя кюмяк едир (7, с. 336).

        Бунунла бярабяр, мотсартсайаьы принсипляр Гарайев тяряфиндян додекафонийа техникасынын фярди щяйата кечирилмяси просесиндя мцщцм баьлайыжы щисся кими чыхыш едир. “Симфонийайа хас олан цмуми структурун” ян важиб хцсусиййятляриня ады чякилян техниканын негатив тясирини сяжиййяляндирян М.Арановски гейд едир: “Ишлямя щиссялярдя модулйасийа сцрцшмялярини атоналлыгла явяз етмяк олар, лакин ясас образлы антитезаларын ляьв едилмяси йекнясяглик тящлцкяси йарадыр. Тонал тязадларын ролуну азалтмагла, бястякар даща дар васитяляр даирясиндя истинад етмяйя мяжбур олур. Буна эюря дя ясас вя кюмякчи партийаларын <соната аллегросунун - Л.К. > фярги, демяк олар ки, тоналлыгдан чох темп, динамика, фактура иля мцяййян олунур” (3, с.51). Н.Ялийева эуман едир ки, бу жцр негатив тенденсийаларын уьурла дяф едилмясиня “шярти шярщ едилян соната вя консерт формасынын усталыгла ялагяляндирилмяси, еляжя дя тонал тязаддан мящрум едилмиш спесифик “фактура” сонатасы шяраитиндя оркестр тохумасынын конфигурасийаларынын йарадыжылыгла дяйишдирилмяси имкан йарадыр. (2). Мящз Мотсарт мцвафиг цсулларын щягигятян мащир устасы иди вя о, Гарайев цчцн “щядд дуйуму, ифадя васитялярини шярщсиз сечмяк бажарыьында” (сит. 6, сящ.189) нцмуня олдуьундан, эюстярилян аспектдя Мотсарт ирсинин ящямиййяти явязсиздир.

        Гарайев цчцн янянявилик-новаторлуг вя универсаллыг-милли ориъиналлыг яксликляри диалектик баьлыдыр. Йени Вйана мяктябинин эюркямли бястякарларына хас олан “... эениш ифадя имканлары, ити эаврама вя ити гярар вермя” (6, с.211) хцсусиййятляри Гарайевин додекафонийайа мараьына ирялижядян зямин йарадыр. Мцасир дювря хас олан бу жцр “итилик” Гарайев цчцн ХХ ясрин икинжи йарысы тарихиня аид олан бядии мцлащизядя “милли форма”нын да ясас характеристикасыдыр. Цмумиййятля, Гарайев эцман едир ки, щяр щансы бир тарихи дювр “мусигинин милли спесификасы анлайышына йенилик эятирир”. Одур ки бу эцнцн бястякары цчцн: “12тонлу мусиги техникасына ясасланараг, милли мусиги вя няинки ади милли, щятта спесифик ашыг мусигиси йазмаьын мцмкцн олдцьцну” сцбут етмяк щявяси тамамиля тябиидир (6, 220).

        Щямин техниканын сезилян универсаллыьы вя “фювгялмиллилийи” мцтляг дейил. Бир тяряфдян, “...бястякар милли зяминдя йетишир, вя бунун ясасында онун фярди мусиги цслубу формалашыр. Ихтийари бир ясяриндя фярдилик бирузя верилдийи тягдирдя, бястякар щямишя милли бястякар олараг галыр” (5, с.339). Диэяр тяряфдян ады чякилян техниканын истифадяси дяриндян дцшцнцлмцш, тябии олмалы, конкрет ясярин мцяллиф идейасындан иряли эялмялидир. Тябиилик вя дярк едилмя шцбщя доьурмур, “...мусигидя милли мянсубиййят ися юзцнц айдын бирцзя верир. Шостаковичин вя йа Стравинскинин ясяриня гулаг асаркян анлайырсан ки, о, рус сяняткарынын гяляминя мяхсусдур, еляжя дя, Булез - франсыз, Ноно - италйан, Штокщаузен - алмандыр” (6,217-218). Башга сюзля, мусигидя миллилик феномени тарихи-тякамцл просесляринин тясириня мейллидир; бу феноменин якс етдирилмясиндя щяр бир дюврцн юзцня мяхсус йанашмасы вардыр. Юз йарадыжы интуисийасынын чаьырышына щай верян сяняткар-новатор, “космополит” авангард васитяляриндян истифадя ется беля, миллилийин буэцнкц симасыны тяжяссцм етдирмяйя там гадирдир. Бу заман йарадыжы вязифянин дярк едилмя дяряжяси приоритет фактор дейил. Ясас мятляб - бястякарын милли тябияти - истяр-истямяз онун йаратдыьы мусигидя юзцнц бирузя веряжяк.

        Ситат эятирилян тезиси тясдигляйян инандырыжы аргумент кими Гарайевин Цчцнжц симфонийасына хас олан милли гайнагларын чохшахяли ифадяси эюстяриля биляр. Икинжи щиссядя 12тонлу мусигинин ашыг яняняляри иля “билярякдян” едилян синтези ( 6, с.220) бцтцн силсиляйя пайлашдырылараг инжяликля пярдялянмиш “милли-зямин” мяншяли елементлярля тамамланыр. Тядгигатчыларын Цчцнжц симфонийанын “интонасийа тяркибинин”, ритмик тяшкилинин вя оркестрляшмясинин (мясялян, кичик интерваллар, мелодик инкишафын принсипляри,, остинатлыьын мягсядйюнлц шярщ едилмяси, “фолклор-инструментал” еффектляр) Азярбайжан халг вя яняняви профессионал мусигисиня йахынлыьы гейд олунур (7, с. 348-352). Бунунла ялагядар, Цчцнжц симфонийада миллилик вя универсаллыг мцтабиглийи янянявилик вя новаторлуьун гаршылыглы ялагясиня охшар олур: Гарайев “...12тонлу мусиги техникасына мцражият едяркян милли янянялярля ялагяни кясмир. О, санки бу техниканы милли мусиги чярчивясиня салир. <…> Серийа техникасынын цсуллары симфонийа цслубунун даща чох защири, сятщи гатыны йарадыр”, дейя - М.Арановски фикрини йекунлашдырыр (3, с.53.48). Юз нювбясиндя, Гарайев фолклорун ян йени бястякар техникаларыйла “диалогу” щаггында дцшцняркян мцвафиг просеси даща айдын тясвир едир: бу “...еля бил якс гцтбляри йахынлашдырыр, гядимлийин дярин гатларыны бизим мцасир ящвали-рущиййя иля бирляшдирир” ( 6, сящ.227).

        1960-жы иллярдя Авропа симфонизминин кечирдийи бющран дюврцнцн мящсулу олан Гарайевин Цчцнжц симфонийасы милли академик яняняви ъанрларын инкишафында олдугжа ящямиййятли рол ойнамышдыр. Бу силсилянин новатор консептуал идейасы мцяллифин аьлаэялмяз дяряжядя жцрятли тезисиня - “йалныз ясярин фярди тякраролунмазлыьы вя милли мцтагиблийи позулмамагла ...ясл инжясянятин щяр щансы бир цслубунун - ашыг, муьам, Бахсайаьы вя йа романтик - ейни дяряжядя ящямиййяти” - щягиги “мусигили шярщ” олмушдур ( 6, с. 133). Бу ясярдяки бядии кяшфлярин ясл мигйасы щеч дя дярщал дярк олунмамышды. Цчцнжц симфонийада йарадылан “йени сяс реаллыьы” щятта мцтяхяссисляр тяряфиндян “яввялляр бир арайа сыьмаз щесаб едилян цсул вя васитялярин уйьунлашдырылмасы” кими гябул олунурду (1, с.325).

        Бу эцн, Азярбайжан сяняткарлары цмумдцнйа бядии тенденсийаларына, мядяни мякан вя епохаларын щягигятян глобал йахынлашмасы бахымындан Цчцнжц симфонийанын ясас ящямиййятини “шяхси вя цмумбяшяри, ани вя ябяди анлайышларынын йени дювр мювгейиндян бяйан едилмиш манифести” кими гиймятляндирмяйя мейллидирляр. <…> Цчцнжц симфонийа миллилик анлайышында йени цфцгляр ачмышдыр... вя бунунла да бир чох мягамларда Азярбайжан симфонизминин кейфиййятли сычрайышыны тямин едяряк, онун сонракы талейини щялл етмишдир” (4, с. 53). ХХЫ ясрдя Азярбайжан симфонизминин инкишаф перспективляри янянявилик вя новаторлуг, милли-зяминлик вя универсаллыьын мящсулдар гаршылыглы ялагяси иля сых баьлыдыр.

        Беляликля, Гарайевин Цчцнжц симфонийасы Азярбайжан симфоник мяктябинин эюркямли нцмайяндяляринин мцасир ахтарышларыны габаглайараг, щягиги феномен кими онун тарихиндя йени бир мярщяляни тяжяссцм етдирир.


Мягалядя 1960-70-жи иллярин яввялляриндя симфонийа ъанрынын тарихи инкишафындакы бющран тенденсийалары ишыгландырылыр. Гара Гарайевин Цчцнжц симфонийасы (1965) бу тенденсийалар контекстиндя арашдырылыр вя Азярбайжан симфонизминин тарихиндя мярщяля щадисяси кими характеризя едилир. Цчцнжц симфонийа янянявилик вя новаторлуг, универсаллыг вя милли ориъиналлыг аспектляриндян тядгиг олунур.

Ачар сюзляр: симфонийа ъанры, Азярбайжан симфонизми, Гара Гарайевин Цчцнжц симфонийасы.

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page