УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ХАТИРЯСИНЯ
ГАРА ГАРАЙЕВ ВЯ МЦАСЫРЛЫК
Мещрибан ЯЩМЯДОВА
Search

УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ХАТИРЯСИНЯ
ГАРА ГАРАЙЕВ ВЯ МЦАСЫРЛЫК
Мещрибан ЯЩМЯДОВА
МЦЯЛЛИМЛЯРIMДЯН БИРИ
(Бястякар Язиз Якбяр Язизлинин хатирясиня)

Сярдар ФЯРЯЖОВ
АЗЯРБАЙЖАНЫН ТАНЫНМЫШ МУСИГИ ТЯДГИГАТЧЫСЫ
Ряна МЯММЯДОВА
ИЗ ИСТОРИИ КЛАССА ФЛЕЙТЫ БАКИНСКОЙ МУЗЫКАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ ИМ. УЗЕИРА ГАДЖИБЕЙЛИ
Юсиф АХУНДЗАДЕ
БАЩАР СУЛАРЫ (С.В.Ращманинов – 140)
Фидан НЯСИРОВА

 


Щяр кяс сянятиндя олмаса азад,
Дцнйа бу эедишля олурму абад?
Низами

       Гара Гарайев заманямизин гцдрятли сяняткарыдыр. Гара Гарайев вя мцасирлик ... Гара Гарайев вя новаторлуг вя йахуд Гара Гарайев вя мцасир азярбайжан бястякарлиг мяктяби. Онларла дащи бястякарын йарадыжылыьында беля вя диэяр мцщцм проблемляр гоймаг олар. Артыг биз бюйцк сяняткарымызын 95 иллийини гейд едирик.

        Гара Гарайев истедады вя усталыьы мусиги сянятинин инкишаф йолларыны мцяййянляшдирян дащи вя мцасир бястякарлар дястясиня мянсубдур. О, мусиги ифадя васитяляринин имканынын эюрцнмямиш дяряжядя ачан, дцнйа вя классик мусиги янянялярини зянэинляшдирян жясарятли вя гейри-ади сяняткар-новатордур. Бястякар сяняткар бахышларыны беля сяжиййяляндирмишдир: “Яэяр инсан юз дюврцнцн идейалары вя дуйьулары иля йашайырса вя яэяр о, онлары щягиги шякилдя, еляжядя юз дюврцнцн ифадяли васитяляри иля якс етдирмяк цчцн дягиг форма тапырса, бу, новаторлугдур. Биз щамымыз васитяляр ахтарырыг- онлар ади вя гейри-ади, кяскин ола биляр лакин щяр щансы бир щалда онлар бизя йалныз фикримизин ифадяси цчцн лазымдыр”.

        Гара Гарайев мусиги мювзуларынын узаг тарихи сящифяляриндян вя зяманямизин щадисяляриндян алырды. Лакин суъетляри, мювзулары ня гядяр мцхтялиф олурса-олсун, онларда щямишя йарадыжылыьынын мяркязи идейасы-щяйата эюзяллик уьрунда, сюзцн ужа мянасында, инсанлыг уьрунда фяал мцбаризя идейасы сяслянир.

        О, мусигидя бейнялхалг вязиййятин драматизимини, мцасир дцнйанын конфликтлярини, фажияви мцнагишяляри якс етдирмишдир; мусиги сяняттиндя милли-азадлыг щярякаты мювзусуна эениш йол ачмышдыр.

        Гарайевин йарадыжылыьы симасынын формалашма мянбяйи дярин вя чохжящятлидир. Ясас мянбялярдян бири дащи Цзейир Щажыбяйлидир. Гара мцяллим ондан халг мусигисинин бядии ифадясинин йени цсулларыны даим ахтармаг жящдини мянимсямишдир. Д.Шостаковичин она бюйцк тясири олмушдур; Москва Консерваторийасында онун бястякарлыг синфиндя охуйаркян, Шостакович мцасир мусигинин ифадя имканлары щаггында юз тялябясинин тясяввцрцнц гейри-ади дяряжядя эенишляндирмиш, кечмишинин бюйцк классикляриня щядсиз щюрмят ашыламышдыр. Юзцнцн йарадыжылыг йцксялишиндя Гарайев оръиналлыьы вя бядии цслубунун кяскинлийи иля ону жялб едян Серэей Прокофйевя дя ясасланмышдыр. Тяравятли йарадыжылыг тапынтыларында мяфтун олдуьу Игор Стравински дя онун севдийи бястякарлардан иди.

        Гара Гарайевин ясярляринин сийащысы бюйцкдцр: бцтцн мусиги ъанрына мцражият етмиш вя щяр бир сащядя жясарятли новатор фикири иля фярглянян, бядии жящятдян йцксяк сявиййяли ясярляр йаратмышдыр. Хцсусян о, балет ъанрынын щцдудларыны хейли эенишляндирмиш, ону сосиал ящямиййятли мцряккяб сянят сявиййясиня галдырмышдыр. Балетдя кечмишин вя бизим зяманянин халг-гящряманлыг мювзуларыны бяргярар етмишдир.

        Низами Эянжявинин ясяринин мютивляри ясасында йаздыьы “Йедди эюзял” балетиндя халг талейи вя шяхсиййятин талейи арасында ижтимаи-тарихи ялагяни Шекспир дяринлийи иля ачмышдыр. Реаллыг вя фантастика, драматиклик вя гротесклик, образлыг вя психолоэизим-бцтцн бунлар инсанын эюзяллийя ябяди инамыны илщамла тяряннцм едян мусигидя ващид шякилдя гайнайыб гарышмышдыр. Мусигишцнас И.Яфяндийеванын “Дащи бястякар” мягалясиндя диггяти чекян фактлар вар: “50-жи вя 60-жы илляр Гара Гарайев йарадыжылыьында ян эярэин вя мящсулдардыр. 1958-жи ил эюркямли бястякарын йарадыжылыьында хцсуси из бурахмышдыр. Щямин ил, йанварын 4-дя С.М.Киров адына Ленинград Академик Опера вя Балет Театрынын сащнясиндя Гара Гарайевин “Илдырымлы йолларла” балети илк дяфя сяслянди. Бир илдян сонра щямин балет Москвада Бюйцк Театрын сащнясиндя, сонра ися 1960-жы ил декабрын 25-дя Азярбайжан Дювлят Опера вя Балет Театрынын сящнясиндя щямйерлилярини яфсунлады. Жясяратля демяк олар ки, бу, совет мусиги хореографийасында йени сящифя ачмышдыр”.1 П.Абращамсын ейни адлы романынын суъети ясасында йаздыьы “Илдырымлы йолларла” балети-мусигимиздя йени вя жясарятли аддым олду. Щямин балетя эюря, Гара Гарайев 1967-жи илдя Ленин мцкафаты лауреаты адына лайиг эюрцлмцшдцр.

        Гара Гарайевин ясярляри мцхтялиф Бейнялхалг, Цмумиттифаг, Республика фестивалларында сясляняркян, щямишя динляйижилярин ряьбятини газанмышдыр. Мисал цчцн “Загафгазийа бащары” мусиги фестивалынын ян мараглы щадисяляриндян бири Гара Гарайевин мцяллиф консерти олду.

        Консерт програмына “Симли квартет”, “Скрипка вя фортепиано цчцн соната”, фортепиано цчцн алты Прелуд вя Бакыда илк ифасы бюйцк мцвяффягиййятля кечян “Цчцнжц симфонийа” дахил иди.

        Гара Гарайев мцасир щяйатын няфясини вя ащянэини щяссаслыгла дуйан бир сяняткардыр. Бу жящят йени йазмыш олдуьу Цчцнжц симфонийада бюйцк бир гцввятля, парлаг бир шякилдя юзцнц эюстярмишдир. Ылк дяфя Москвада, П.И.Чайковски адына консерваторийанын Бюйцк салонунда 1965-жи ил апрел айынын 21-дя ифа олунмуш щямин ясяр, юз зянэин мязмуну вя парлаг формасы иля тягдиря лайигдир. Рудолф Баршайын рящбярлийи вя дириъорлуьу иля Москва Камера оркестринин ифа етдийи симфонийа динляйижиляр тяряфиндян щярарят вя мящяббятля гаршыланмышдыр.

        “Загафгазийа бащары”нда иштирак едян совет вя харижи олкя мусиги хадимляри дя щямин симфонийаны эюркямли бир сянят ясяри кими йцксяк гиймятляндирилмишляр.

        Йени ясяриндя бястякарын мягсяди мцасир Инсанын зянэин мяняви алямини, ич дцнйасыны ачыб эюстярмяк олмушдур. Бу симфонийа зянэин фялсяфи дцшцнжяляря малик олан, заманын вя щяйатын чаьырышына гызьын вя щяйяжанлы бир шякилдя сяс верян, Инсан щаггында дастандыр.

        Бу щагда мусигишцнас Имруз Яфяндийеванын фикирлярини охужуларымыза чатдырмаг истярдим: Имруз ханым йазыр: “Симфонийанын мусигисиндя вя хцсусиля биринжи щиссясиндя фасилясиз вя наращат бир щярякятин тясвири дуйулур. Щямин щиссядя драматик конфликтин йаранмасы, мейдана эелмяси мцшащидя олунур. Бурада ясяс партийа иля йанашы кюмякчи партийанын ишыглы, лирик ащянэи дя ешидилир.

        Симфонийанын икинжи щиссяси халг рягс мусигисиня хас олан образлары иля диггяти жялб едир. Бурада мцасир щяйатын нябзи фяал вя гызьын бир тярздя вурур. Халг идракыны эюстярмяк истяйян бястякар, бу щиссядя, гейри-ади, ялван сяс еффектляри йаратмаьа наил олмушдур. Ясярин икинжи щиссясинин мусиги дили саз щаваларыны хатырладыр. Бястякар оркестря гядим мусиги алятляриндян чембалону дахил етмякля скерсону зяриф, ритмик хцсусиййятлярини даща айдын шякилдя нязяря чатдыра билмишдир”2.

        Цчцнжц щисся симфонийанын мяркязи щиссляриндян олуб, дярин психолоъи мязмуну вя инсан мящяббяти гцдрятинин парлаг ифадяси иля нязяри жялб едир. Бу щисся йцксяк цмумиляшдирмя гцввясиня малик олан фялсяфи дцшцнжялярдян ибарятдир. Цчцнжц щиссянин мусигисиндя щям лирик образлар, щям дя кядярли дцшцнжяляр нязяря чарпыр. Мювзунун експрессив, динамик инкишафы мусигинин драматик бир эярэинликля сяслянмясиня сябяб олур. Дцшцнцрцк ки, Симфонийанын дярин фялсяфи идейасы юз тязащцрцнц сонунжу щиссядя тапыр. Бурада щяйатын щяйяжанлы вя гайнар няфяси дуйулур щямин щиссядяки мусиги тязадлары мусиги дилинин йцксяк профессионаллыьы, зянэинлийи, щабеля оркестр драматурэийасынын мянтигли инкишафы симфонийанын тясир гцввясини даща да артырыр, эцжляндирир вя зирвяйя галдырыр.

        Мусигишцнас Зцмрцд Дадашзадя, Гара Гарайева щяср олунмуш мягалясиндя (“Ахы биз дя дцнйанын бир щиссясийик...”) танынмыш рус алими М.Арановскинин “Симфоник ахтарышлар” тядгигатыны хцсуси иля гейд едяряк, онун мараглы фикрини вурьулайыр: “Гарайенин Цчцнжц симфонийасынын мцвяффягиййяти онунла изащ олунур ки, о, он ики тонлуг техникайа мцражият ется дя, милли яняня иля ялагясини кясмир. Бястякар бу техниканы милли мусиги дили чярчивясиня салыр. Бу ися о демякдир ки, мцасир бястякар цчцн фуга анжаг мусиги просесинин мцяййян бир шякилдя гурашдырылмасы системи олдуьу кими , ейниля он ики тон васитясиля бястялямяк техникасы да онун цчцн анжаг техникадыр.” 3 Зцмрцд ханым цмумиййятля Гара Гарайев щаггында бир чох мусигишцнасларын фикирини цмумиляшдирир вя онларын ящямиййятини вурьулайыр.

        Компазисийа бахымындан динамика еля тяшкил олунмушдур ки, образларын бириндян диэяриня кечид симфонийа бойу йаранан ващид емосионал вя эярэин овгаты бир аз да тамалайыр. Бцтцн драматик щадисялярин мяркязиня гойулан дярин психолоъи фактор ролуну ойнайыр.

        Гара Гарайевин вокал мусиги сащясиндя сяняткарлыьынын йени естетик принсипляри жаз оркестринин мцшайияти иля бас цчцн йаздыьы “Цч ноктцрн” дя юзцнц эюстярир. Бу мусиги зянжи шаири Ленгстон Щйузун шейирляриня бястялянмишдир. Сцлщ вя демократийа уьрунда эюркямли мцбариз олан Л.Щйус юз йарадыжылыьында бу эцнцн габагжыл идейаларыны-мцтярягги Америка уьрунда, демократийа уьрунда мцбаризя идейасыны фяал сурятдя якс етдирир. Зянжи халгынын щяйаты Гара Гарайевин “Илдырымлы йолларла” балетиндя парлаг сурятдя тяжяссцм едилмишдир вя “Ноктцрн”лярдя дя юз инандырыжы давамыны тапмышдыр. “Ноктцрн”лярин мусигиси зянжи мусиги фолклору иля гырылмаз баьлыдыр. Бурада мярасим, ямяк мащныларынын ойнаг ритимляри юз ифадясини тапыр. Бу эюзял “Ноктцрен”ляр (“Йорьун блус”, “Йай эежяси”, “Мулат”) щяр бири санки зянжи халгынын аьыр, фярящсиз щяйаты щаггында щекайятдир, инсанын дахили алямини якс етдирян инжя психолоъи шякилдир.

        Хцсуси гейд етмяк лазымдыр ки, Гара Гарайевин кино мусигисиндя сяслянян мащнылар эениш йайылмышдыр. 1953-жц илдя бястякар нефтчиляримизин йцксяк ямяк гящряманлыьыны, иэидлийини тяжяссцм етдирян “Хязяр нефтчиляри щаггында дастан” кино- филминя мусиги йазыб. Яввялки филмлярдяки кими “Хязяр нефтчиляри щаггында дастан” филмндя дя мащны парлаг, ящямиййятли мяна дашыйыр, мцщцм драматуръи рол ойнайыр. М.Светловун сюзляриня йазылмыш “Дяниз нефтчиляри мащнысы” олдугжа ифадяли вя йадда галан мусиги иля фярглянир. Бу мащныда садя совет адамларынын йцксяк яхлаги кейфиййятляри-дярин вятянпярвярлийи вя дяйаняти ифадя олунур. Гара Гарайевин “Дяниз нефтчиляринин мащнысы” ясяри классик яняняляри Азярбайжан мусигисинин типик хцсусиййятляри иля бирляшдирян мцасир кцтляви мащныдыр.

        Гара Гарайевин “Бир мящялляли ики оьлан” кино мусигиси бюйцк сяняткарлыгла йазылыб: бурада мащны ъанрында симфоник цмумиляшмянин парлаг драматуръи функсийасы якс етдирилмишдир.

        Гара Гарайев 1951-жи илдя З.Жаббарзадянин сюзляриня “Сцлщ щаггында пионер мащнысы”ны йазыр. Бу мащны ян йахшы ушаг мащныларындан биридир. Мащнынын мязмуну вя характери вятянпярвярлик щиссляри иля зянэиндир.

        “Сцлщ щаггында пионер мащнысы”нда бястякар ладинтонасийа, щармоник дил вя мелодийанын инкишаф принсипиндя милли юзцнямяхсуслуьа садиг галмыш, халг мусигимиз цчцн сяжиййяви олан юзцнямяхсус терсийа “юзцлц”ня ясасланмышдыр. “Галанын дибиндя” адлы Азярбайжан халг мащнысында олдуьу кими.

        Нягарятин айдын, эениш, епик мелодийасы ися бир-бириня йахын олан дахили образларын ялавя гаршылашдырлмасы принсипи иля гурулмушдур. Ылк жцмляляри “Шур” муьамынын интонасийаларына ясасланан лирик сяжиййяли бу мусиги эяляжяйя, сабаща сясляйян марш образлы эцмращ мусиги иля цзви ялагяляндирилмишдир. Бурадакы зярифлик мелодийанын эениш диапазону иля, тясирли сяслянян сычрайышларын мювжудлуьу иля вя ахыжы секвенсийаларын йумшаглыьы иля ялагядардыр. Нягарят мелодийасынын биринжи вя икинжи мисралардакы бир-бириня охшар, уйьун башланьыжы айдын ифадяли терсийа “юзяйи”ндян тюряйир. Куплетин мусигиси иля ону йахынлашдыран да мелодийанын мящз секвенсийалы инкишафындадыр.

        Хцсуси гейд етмялийик ки, Гара Гарайев бир чох эюзял вя эениш йайылмыш кантаталарын да мцяллифидир: “Цряк мащнысы”, “Сяадят няьмяси”, “Заманын байрагдары”, “Достлуг щимни” кантаталары олдугжа эениш йайылмышдыр. Щямин ясярлярдя совет мусигисинин ян эюзял яняняляри Азярбайжан халг мусигисинин инжиляри иля узлашмышдыр.

        Мцасир дюврцмцзцн бюйцк сяняткары Г.Гарайевин йарадыжылыьы бцтювлцкдя дцнйа мусигисинин гызыл фондуна дахил олмушдур. ССРИ халг артисти, Сосиолист Ямяк Гящряманы, ССРИ халг артисти, Дювлят вя М.Ф.Ахундов адына мцкафатларын лауреаты, академик, тядгигатчы-алим Г.Гарайев истедадлы бястякарлар мяктяби йаратмышдыр. О, юмрцнцн сон эцнляринядяк Азярбайжан Бястякарлар Иттифагынын сядри вязифясиндя ишлямишдир.

        Гара Гарайевин йарадыжылыьы илк нювбядя новаторрлуьу иля диггяти жялб едир. Гцдрятли бястякар-новатор щямчинин классик яняняляря садиг галмышдыр. Бурада эюркямли ядябиййатшцнас-алим Йашар Гарайевин классик ирс щаггында эюзял сюзляри йада дцшцр: “Классик ирс-мяняви эюзяллийя вя яхлаги камиллийя щясрят йалныз бизим йох, бцтцн дюврлярин вя нясиллярин ещтирасы кими ифадя етмякдя бизя кюмяк эюстярир”

        Мусиги тарихиндя анжаг ян дащи шяхсиййятлярин ады йашайыр. Бу адлар мядяниййятимизин инкишаф йолларынын галхдыьы зирвядир. Вя тарих эюстярир ки, Цзейир Щажыбяйли зирвясиндян сонра Гара Гарайев, Фикрят Ямиров, Жювдят Щажыйев, Нийази, Солтан Щажыбяйов, Жащанэир Жащанэиров , Васиф Адыэюзялов … зирвяляри эялир.

        Йеня Гара Гарайевин бир ад эцнц онсуз кечди. Азярбайжан халгы, мусиги-ижтимаййятимиз дащи бястякарын йубилейини-анадан олмасынын 95 иллийини йцксяк сявиййядя кечиртдиляр. Ачыьыны дейим ки, мусигишцнас-алимляр тяряфиндян онун бир чох новатор ясярляриня там дольунлугла гиймят верилмяйиб. Мисал цчцн дащи бястякарын “Скрипка иля симфоник оркестр цчцн Консерти” вя йахуд “12 фугалары” вя с. ясярляри, вя хцсусиля онун елми-публисист ирси щаггында бюйцк елми иш йазмаг оларды.

        Гара Гарайевин йарадыжылыьы иля ялагядар мцхтялиф нязяри, тарихи вя сосиолоъи-естетик проблемляри гоймаг олар. Дцшцнцрцк ки, дащи бястякарын 100 иллийиня биз йени тядгигат ясярляри иля эяляжяйик.


1. И.Яфяндийева “Дащи бястякар”. “Азярбайжан мцяллими” гяз, 12 феврал 1988.

2. И.Яфяндийева. Йени ахтарышлар, йени йоллар. “Ядябиййат вя инжясянят” гяз. 12.06.1965

3. Арановский М.Г. Симфонические искания. Проблемы жанра симфонии в советской музыке 1960-1975 г. Исследовательские очерки.-Л.Сов. композитор, 1979, с 10

   
    copyright by musiqi dunyasi 2000-2005 ©

 


Next Page