ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
ИФАЧЫЛЫГ СЯНЯТИ КОНТЕКСТИНДЯН ТАРЗЯН ЩЯМИД ВЯКИЛОВУН ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНА БИР БАХЫШ
Афят НОВРУЗОВ, Адыэюзял ЯЛИЙЕВ
EXPLORING THE HUNGARIAN MAQAM
Sandor SZABO (Мажарыстан)
БАРОК ДЮНЕМДЕН БАШЛАЙАРАК САНАТ ВЕ ТОПЛУМ ИЛИШКИСИ
Бурак ЩОШСЕС (Тцркийя)
КЛАРИНЕТИН ТАРИЩСЕЛ ЭЕЛИШИМИ ВЕ ЙАПЫСЫ
Бесте ЩОШСЕС (Тцркийя)
БЮЙЦК ТАРЗЯН МИРЗЯ САДЫГ ЯСЯД ОЬЛУНУН ЙАРАТДЫЬЫ АЗЯРБАЙЖАН ТАРЫ
Ирадя КЮЧЯРЛИ
ЦЗЕЙИР ЩАЖЫБЯЙЛИ – ТАРИХИ ШЯХСИЙЙЯТ ВЯ МИЛЛИ МУСИГИМИЗИН ЮЛМЯЗ ИДЕОЛОГУ КИМИ
Эцллц ИСМАЙЫЛОВА
МЯММЯД САЛЕЩ ИСМАЙЫЛОВУН ХАЛГ МАЩНЫЛАРЫ ЩАГГЫНДА ФИКИРЛЯРИ
Лейла ЗЮЩРАБОВА
ДАСТАН КОМПОЗИСИЙАСЫНЫН АРАШДЫРЫЛМАСЫНЫН СИНЕРЭЕТИК АСПЕКТЛЯРИ
Камиля ДАДАШ-ЗАДЯ

       КЛАРИНЕТ’ИН КЫСА ТАРИЩЧЕСИ, ТЕКНИК ЮЗЕЛЛИКЛЕРИ, ЙАПЫСЫ, ЮНЕМЛИ БЕСТЕЖИЛЕР ВЕ ЕСЕРЛЕРИ, МОЗАРТ КЛАРИНЕТ КОНЧЕРТОСУ ВЕ КОНЧЕРТО ЩАККЫНДА ТЕКНИК БИЛЭИЛЕР

        Кларинетин кюкени, 18.йй’да Нцнберэли бир алман флцт ималатчысы олан Жщристопщ Деннер тарафындан, дилли бир щалк чалэысы олан Шалцмо ( Жщалумеау) ады верилен тек октавлык илкел бир енстрцмана кадар узанмактадыр.Адыны, парлак, дуру, айдынлык анламына эелен ‘Жларус’ келимесинден алыр.

        Кларнет тек камышлы, цфлемели, тащтадан йапылмыш бир чалэыдыр. Соло чалэы юзеллиьи олмасына раьмен оркестра ве ода мцзиьи есерлери ичинде кулланылмактадыр. Кларнет беш ана кысымдан мейдана эелмиштир:

        1-Бек

        2-БарелЫе

        3-Цсткысым

        4-Шалцмо

        5-Павиллон

        (калак) Кларнетин алт тарафы даща эениш олуп цст тарафа доьру даралан бюлцмцне калак денмектедир. Бу кысым, чалэынын ен эениш бюлцмцдцр. Кларнетин сес йапысы, койу ве драматик бир юзеллиье сащиптир. Калак бюлцмц шалцмойла бирлешежек шекилде сон булур. Шалцмо бюлцмц, кларнетин эелишимде ен ескийе дайанан бюлцмцдцр, кларнетин орта бюлцмцне баьланыр. Орта бюлцм кларнетин ен айрынтылы ве меканизма оларак ен карышык бюлцмцдцр.

        Чалэынын эцзел ве парлак бир тона сащип олмасыны саьлайан йери орта бюлцмдцр. Бу бюлцм кларнетин цчцнжц бюлцмц олан беке доьру сон булур. Цст бюлцмлерде барел ве бек булунмактадыр ве чалэы бу еклентилерле сон булур. Барел узантысы, эерекли эюрцлдцьц кадар ачыларак вейа капатыларак кларнетин диьер чалэыларла бирликте акорд едилмесине йардымжы олур, бек исе камышын демир бир билезик йардымы иле кларнете екленен ве ижражынын щава цфледиьи сон бюлцмдцр.

        Кларнетин цзеринде булунан алашымлы перделерле йа да тушларла сес деликлерини капатып ачарак, сес чыкмасы саьланыр. Ижражы, чалэынын камыш такылан бек бюлцмцнц уйэун бир дудак позисйонуйла каврайарак, шалцмо бюлцмцнцн цст сес деликлерини сол ел пармаклары, алт сес деликлерини де саь ел пармаклары иле каврайарак аз еьимли бир тутушла кларнетин чалым позисйону елде едилир.

        Кларнетин текник бакымдан щызлы пасаълара елверишли олмасы бестежилери еткилемиштир ве бюйлеже ен ишлек ве текник пасаълары ве сололары эенелликле бу чалэыйа йазмышлардыр. Бу кадар чевик бир чалэы олмасына каршын пийано ве форте сеслери де истенен динамиклерде эюстеребилир.

        Ен чок кулланылан, си бемол бцйцк кларнеттир. Эцнцмцзде кларнетин щаммаддеси, дайаныклы аьачлар, ебонит ве базы чешитли матерйаллерин карышымындыр. Анжак алашымлы юзеллиье сащип кларнетлер, диьер нителикте йапылмыш оланларын вердиьи сеси веремедиклеринден пек сык кулланылмазлар.

        Кларнет чок эениш бир сес аралыьына сащиптир. Кларнет, евримини там оларак тамамладыктан сонра си бемол, ми бемол, фа, ла, алто, ре, до, сол ве бас кларнет иле бцйцк бир аиле щалини алмыштыр.

        Кларинет, бандоларда сык кулланылан ве эенелде оркестрадаки кеманларын йерини тутан бир енстрцмандыр. Сцрат бакымындан, цфлемели чалэылар аилесинин ен ишлек оланыдыр. Мцзик тарищи бойунжа, бестежилер тарафындан ен чок тержищ едилен цфлемели енстрцман олмуштур. Енстрцманын йазылан есерлере саьладыьы ен юнемли юзеллик, акыжы чалымы долайысыйла ‘Вариатион’ стилинин кулланылмасыдыр. Кларинет Йайлы енстрцманлар ажелите ачысындан атышажак кадар щызлы бир чалым текниьине сащип, нцанс ачысындан ашыры ‘пиано’ чалабилежек кадар щафиф, кулак йыртыжы бир чыьлыьа варабилежек юлчцде ‘форте’ сес эенишлиьине сащип бир енстрцмандыр. Енстрцманын бир диьер юзелликлеринден бири исе, класик баты мцзиьинде кулланымы дышында, жаз, поп, эеленексел мцзик, етник мцзик, балкан мцзиьи, Чинэене мцзиьи, Тцрк мцзиьи, эиби даща бирчок мцзик стилинде, щем оркестра щем де соло оларак кулланылабилен надир енстрцманлардан биридир.

        Енстрцман Денер’ден сонра Вийана’лы цнлц бир кларинетчи олан Стадлер, Мцллер ве Клосе тарафындан эелиштирилмиштир. Юзелликле Бющм меканизмасыны 1843 йылында Клосе тарафындан екленмиштир.Оркестрадаки илк кулланымы 1770 йылындан Мозарт’ын ‘Парис Сенфониси’ олмуштур.

        Кларинет’ин Тцркийе’де кулланымы 1827 йылларында башламыштыр. Тцрк мцзиьинде кулланымы, Мещмет Али бей ве Зати Аражы иле башламыштыр. Кларинет еколцмцзцн чаьдаш анламда кулланымы исе Вели Канык олмуштур. Енстцрман Тцрк щалк ве класик тцрк мцзиьинде ‘Эырната’ ады иле билинмектедир. Юзелликле Тцрк санат мцзиьиндеки кулланымыны саьлайан ‘Ибращим Ефенди’ олмуштур. Кларинет’ин Тцркийе’деки ен юнемли акрабасы исе, ‘Мей’ оларак эюстерилебилир. Юзелликле Измир йюрелеринде Зейбек щавасы чалмак цзере базы щалк санатчылары сайесинде Зурнанын йерине кулланылмыштыр. Елазыь бюлэесинде ‘Чыьыртма’ денилен цфлемели чалэынын йерине кулланылмыштыр. Ерзурум ве Карс бюлэесинде, Мей ве Зурна йерине сыкча кулланылмыштыр.

        Кларинет едебийатынын танынмыш есерлери арасында Мозарт’ын кларинет кончертосу ен билинен есердир. Есер, Тащта цфлемели енстрцманлар аилесинде Мозарт тарафындан йазылмыш сон кончерто оларак билинир. Wебер’ин Кларинет Кончертолары ве Оберон цвертцрц, Бращмс’ын Кларинет Бешлилери ве сонатлары, Тжщаиковскй’нин 5. Сенфониси, Рижщард Страусс’ын ‘Тилл Еуленспиеэел’и, Жопланд’ын Кларинет кончертосу енстрцман ичин йазылмыш билинен базы есерлердир.

        МОЗРТ КЛАРИНЕТ КОНЧЕРТОСУ;

        1. Юнжеликле кончертонун темел юзелликлерини сыраларсак, чабук чалынмасы эерекен дийатоник эам пасаълары ичермесидир.

        2. Арпеълер юзелликле кончерто бойунжа вар олан ен юнемли пасаълардыр.

        3. Бу эамлардаки ноталар цзерине курулмуш фиэцр пасаълары ве акорлары мейдана эетирен ноталар цзерине йазылмыш пасаълар

        4. Сык сык кулланылан кроматик пасаълар

        5. Триллер

        6. Ен юнемли юзелликлеринден бири чалэынын бцтцн реъистлердеки имканлары ен сонуна кадар кулланылмасыдыр.

        Мозарт’ын К.622 нолу кларинет кончертосу тащта цфлемели енстрцманлар ичин йазмыш олдуьу сон есер олмасы йаны сыра айны заманда кончерто формунда йазмыш олдуьу сон есердир. Мозарт кончертойу фарклы бичимлерде йазмыш олмасындан долайы мцзик чеврелери тарафындан тартышмайа ачык алан быракмыштыр.

        Мозарт кончертонун илк бюлцмцнц ‘Кларинет де Бассет’ ичин дцшцнмцштцр. ‘Риволэт алуи ла Сэуарэо’ адында бир бас арйасы йазмыш ве бу бас арйасыны темелини кончертонун 1. жи бюлцмцнде кулланмыштыр. Енстрцман 1782 йылында Антен Стадлар тарафындан бир консер аланында танынмыш, Мозарт консерин ардындан кончерто цзериндеки чалышмаларына башламыштыр.Енстрцман Тщеодоре Лотз тарафында ижат едилмиштир. Юлцмцнден сонрада, Стадлер тарафындан эелиштирилмиштир.

        1789 йылында илк оларак кончерто бичимине баьлы каларак Сол Маъюр тонунда йазмыш даща сонра 1791 йылында кончертойу Ла мюъюр тонунда ‘Кларинет де Бассет’ ичин йазмыш ве тамамламыштыр.

        Кончерто, ‘К’ нумарасынын олэунлук чаьларыны эюстермеси йюнцнде дцшцнцрсек, щем текник, щем мцзикалитейи актармасы бакымындан бекленени вермесидир. Бурада Мозарт’ын бцйцк ве драматик жанлылыьы олан бир форм ортайа коймада чок еткили олдуьуну эюрмек мцмкцндцр. Кончертонун эцнцмцздеки ен танынмыш шекли, 1801 йылында йани Мозарт’ын юлцмцнден сонра йапылан бир дцзенлемейеле ве нормал Ла Кларинет иле щалк юнцнде йорумланмыш щалидир. Сон заманларда базы Кларинетчилер ве араштырмажылар ‘Кларинет де Бассет’ин эелишими иле Мозарт’ын йазмыш олдуьу ориъинал партийи йорумлайабилмекдетирлер.

        Биринжи бюлцм баштан сона Мозарт’ын ен сон йазы юрнеклерини эюстермеси бакымындан юнемлидир. Солистле оркестра арасындаки илишки сон дереже диккат чекижидир. Айтыжа оркестра партилеринин жанлылыьы олаьанцстцдцр. Кеман партилеринин арасындаки дийалоэ басит факат бир бцтцн щалинде дуйулмактадыр. Ен бцйцк юзелликлеринден бири де Контрабас ве Вийолносел партилеринин айры айры чалынмасыдыр. О замана кадар Конртабас ве Вийолонсел партилери щеп айны партилери чалардыр. Адаэио бюлцмцн, Кентет’инин Лаэетто’сунун бир йансаымасы оларак калмайып, бурадаки шеффаф сонаритейи елде етмек ичин, бестежинин Контрабас’лары базы йерлерде кулланылмадыьы эюрцлмектедир.

        Соло кысыма эелинже, Виртцозитесини эюстермектен ютейе, чалэынын бцтцн реъистлерини еткили кулланылдыьы эюрцлмектедир. Бир башка юзелликте бестежинин бурада енстрцмана каданс йапмайа оланак вермесидир.

        ФОРМ АЧЫСЫНДАН БИРИНЖИ БЮЛЦМ

        Сонат Аллеэросу: Оркестра солистин эиришине кадар 1.бюлцмде чалынажак олан ве А темасына илишкин бцтцн юьелери серэилемектедир. Солистин эирдиьи йерден 75. Юлчцйе кадар серэи тамамланыр. 75. Юлчцде кюпрц башлар ве 100.юлчцде Б темасы башлар. Б темасы кадансына 154. Юлчцде башлар. 172. Юлчцде эелишме кысмы башлар. Эелишме кысмында даща чок А темасынын юьелеринден йарарланылмыштыр. 246. юлчцде дюнцш кюпрцсц башлар ве 215.юлчцде ана тона дюнцлцр ве йениден серим башлар. 270. Юлчцде кыса бир кюпрц иле Б темасына доьру эидилир. 288. Юлчцде Б темасына доьру эидилир.( Ана тонда) 343. Юлчцде жода башлар ве бюлцм битер.

        2.БЮЛЦМ:

        Бу бюлцм цч бюлмели шаркы бичиминдедир. 1.бюлме бир дюнемден олушмактадыр. Бу дюнемин юнжцлц ики дефа текрар едилмектедир. 17. Юлчцде сонжул башлар ве ода ики дефа текрар едилмектедир. 33. Юлчцде икинжи бюлме башлар ве бу бюлме бир дюнем йапысында деьилдир. Даща чок доминант тонунун аланында долашмактадыр. 54. Юлчцде бир кюпрц башлар ве А темасындан юнже кларинетин уфак бир кадансы эюрцлцр.60. юлчцде текрар А темасы эелир. Юнжцл текрар едилмез. Факат сонжул текрар едилир. 83. Юлчцде Жода башлар ве бюлцм сон булур.

        3.БЮЛЦМ:

        А темасы бир дюнемден олушмактадыр. Бу юнже кларинетле дуйулмакта даща сонра А темасыны оркестра серэилемектедир.17.юлчцде доминант тонунда йапылан 16’лык щарекетлерден сонра А темасы текрар серэиленмектедир. 31. Юлчцде А темасынын кадансы башлар. 57. Юлчцде бир кюпрц башлар ве 73. Юлчцде Б темасы эирер. 84. Юлчцде Б темасынын жодеттасы йапылыр.97. юлчцде дюнцш кюпрцсц башлар ве 114. Юлчцде А темасы текрар эирер. 121.юлчц Ж темасына эиден бир кюпрц нителиьиндедир. 138. Юлчцде Ж темасына эирилир.178.юлчц бир тцр эелишме оларак адландырылабилир. Бурада Атемасына аит мотифлер ве А темасынын кадансында ве кюпрцсцнде эюрдцьцмцз фиэцрлер эелиштирилир. 230. Юлчц дюнцш кюпрцсцдцр. 247. Юлчц А текрар дуйулур. 297. Юлчцдеки жода иле бюлцм сон булур.