|
ÌÖßËËÈÔ Âß ÙÖÃÓÃ
ƏLAQƏLI HÜQUQLAR
Kamran IMANOV
AZƏRBAYCANDA MÜƏLLIF HÜQUQLARININ TƏMINATI MƏSƏLƏLƏRI
Natiq ISAYEV
|
|
2000-ci ilin dekabr ayındakı Audiovizual ifalara həsr olunmuş ÜƏMT-nin Diplomatik Konfransında bu məsələ yenidən qızqın mübahisə obyektinə çevrilmişdi. Bir sıra ölkələr ilk növbədə ABŞ, Hindistan və Banqladeş dövlətlərinin mövqeyinə əsasən, ifaçının audiovizual əsərdə çəkilməsinə razılığı onun ifaçı hüquqlarının mexaniki surətdə prodyuserə (audiovizual əsərin istehsalçısına) keçməsini təsdiq edir və beləliklə, prodyuser bu hüquqların sərəncamçısına çevrilir. Digər dövlətlərin, xüsusən Avropa ölkələrinin mövqeyinə əsasən, ifaçıların hüquqlarının prodyuserə keçməsi aralarındakı müqavilə ilə tənzimlənir. Beləliklə, prinsipal nöqteyi-nəzərdən ifaçıların hüquqlarının keçməsi müzakirə obyekti deyildi, mövqelərin fərqi həmin keçidin mexanizmi ilə bağlı idi və bu fikir ayrılığı son ana qədər mövcud olduğundan, Diplomatik Konfransda yeni «Audiovizual ifalar haqqında» ÜƏMT-nin beynəlxalq Sazişinin tam mətninin qəbul olunması mümkün olmadı.
Gətirilən misallar milli müəllif-hüquq qanunvericiliyimizdə ifaçılardan müəyyən hüquqların digər hüquq sahiblərinə geçidinin də vacibliyini vurğulayır.
Əlaqəli hüquqların son xüsusiyyəti isə ondan ibarətdir ki, ifaçıların əmlak hüquqları ilə yanaşı şəxsi, qeyri əmlak hüquqları da mövcuddur. Bu isə ifaçıların yaradıcılıq fəaliyyətini hüquqi cəhətdən təsdiqləyən amildir. O ki qaldı fonoqram istehsalçılarına və yayım təşkilatlarına, onların yalnız əmlak hüquqları mövcuddur. Bu isə onların fəaliyyətinin texniki aspektlərini vurqulayır.
3. Əlaqəli hüquqların yaranması, mahiyyəti, tətbiq sahəsi və qorunma müddəti.
Əlaqəli hüquqların yaranması və həyata keçirilməsi üçün heç bir əlavə formal qayda tələb olunmur və əlaqəli hüquqlar obyektinin (ifa, fonoqram, veriliş) yaranması faktı kifayətdir. Fonoqram istehsalçısının və ya ifaçının öz hüquqlarını bildirməsi üçün həmin əlaqəli hüquqlar sahibləri qoruma nişanından istifadə edə bilərlər. Həmin nişan fonoqramın hər nüsxəsində və ya onun içinə qoyulduğu qutuda köstərilməklə üç ünsürdən ibarətdir: dairəyə alınmış (R) hərfindən, əlaqəli hüquqların sahibinin adından və ilk dəfə dərc olunduğu ildən.
Ifaçının əlaqəli hüquqları aşağıdakı hallarda tanınır:
- ifaçı Azərbaycan vətəndaşıdır;
- ifa ilk dəfə Azərbaycan ərazisində dərc edilib;
- ifa öz əksini qanunla qorunan fonoqramda tapıb;
- fonoqrama yazılmamış ifa qanunla qorunan yayım təşkilatının verilişinə daxil olub.
Fonoqram istehsalçısının hüquqlarının qorunması isə istehsalçının Azərbaycan vətəndaşı, yaxud Azərbaycan qanunvericiliyi üzrə hüquqi şəxs sayıldığı, həmçinin fonoqramın ilk dəfə Azərbaycanda dərc edildiyi hallarda nəzərdə tutulur.
Nəhayət, yayım təşkilatlarının əlaqəli hüquqlarının tanınması həmin təşkilatın Azərbaycan qanunvericiliyi üzrə hüquqi şəxs sayıldığı, və verilişlərini Azərbaycan Respublikası ərazisində yerləşən ötürücüləri göməyi ilə həyata geçirdiyi hallarda mövcuddur.
Xarici fiziki və hüquqi şəxslərin əlaqəli hüquqları Azərbaycan ərazisində Azərbaycan Respublikasının iştirak etdiyi beynəlxalq müqavilələr əsasında qorunur.
Əlaqəli hüquqların qorunma müddəti müəllif hüququnun qorunma müddətinə münasibətdə gifayət qədər azaldılıb və ifanın, fonoqramın ilk dərc olunmasından (dərc olunmadığı halda ilk yazısından), ilk efir və (və ya) kabel verilişinin həyata keçirildiyi andan sonra 50 il müddət təşkil edir, özü də müddətlərin hesablanması həmin müddətin əvvəli üçün əsas hüquqi faktın baş verdiyi ildən sonrakı ilin yanvar ayının 1-dən başlanır.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi ifaçılar üçün səciyyəvi cəhət onların qeyri-əmlak, şəxsi hüquqlarının mövcudluğudur. Müəlliflik hüququna uyğun olaraq ifaçının ad hüququ və şöhrətinə hörmət edilməsi şəxsi hüquqlarının qorunması müddətsizdir. Müddətli olan isə əlaqəli hüquqlar sahiblərinin əmlak hüquqlarıdır. Əlaqəli hüquqların vərəsələrinə (hüquqi şəxs olduğu halda varislərinə) əmlak hüquqlarının həyata keçirilməsi qorunma müddətlərinin qalan hissəsi həddində keçir.
Xüsusi qeyd edilməlidir ki, müəlliflik hüququ kimi əlaqəli hüquqların təbiəti də müstəsnadır. Bu müstəsna hüquqlar əlaqəli hüquqlar obyektinin istifadəsi ilə bağlıdır və digər haqlar ilə yanaşı qonorar alma haqqını da nəzərdə tutur.
Misal üçün, ifaçının ifadan istifadəyə müstəsna hüququ aşağıdakı hərəkətləri həyata keçirməyə və ya həyata keçirilməsinə icazə vermədiyini bildirir:
- əvvəllər yazılmamış ifanın yazılması;
- ifaçının razılığı ilə ifanın yazılması halından başqa, yazılmış ifanın istifadə məqsədilə sürətinin çıxarılması, yəni nüsxələrin tirajlanması;
- ifanın efirlə, kabel televiziyası vasitəsilə və ya digər gütləvi bildirişi (əvvələr gütləvi bildirilmiş və ya efirlə kabel ilə ifanın yazılmasının istifadəsi ilə həyata keçirilən kütləvi bildiriş halları istisna olmaqla)
- ifaçının iştirak etdiyi ifanın dərc edilmiş fonoqramının kirayəyə verilməsi.
Bu isə o, deməkdir ki, hazırda efirlə yayılması nəzərdə tutulan, lakin əvvəllər efirlə yayılmış ifalara, həmçinin hazırda yazılması nəzərdə tutulan, amma əvvəllər yazılmış və həmçinin hazırda ifanın yazılmasının surət çıxarılması nəzərdə tutulmuş, lakin əvvəllər ilkin yazılmaya ifaçı tərəfindən icazə verilmiş və ifaçının razılığına uyğun istifadə olunan və nəhayət, əgər ifanın surətçıxarılması ifanın yazılması məqsədi ilə həyata keçirilir-bütün bu hallar ifaçının müstəsna ifaçı hüquqlarına şamil edilmir və icazə tələb etmir.
Əlaqəli hüquqlar sahəsində təcrübənin kifayət qədər olmaması mütəxəssislərdə istər hüquqların mahiyyəti və idarəçiliyi ilə, istərsə da hüquqların tətbiqi ilə bağlı çoxlu suallar doğurmaqdadır. Bu sualları metodik cəhətdən bir neçə qrupa ayrıraraq, aşağıdakı izahatlarda lakonik şəkildə cavablandırmağa çalışaq.
1. Kütləvi ifa zamanı ifaçının onun ifası ilə bağlı qonorar almaq hüququ mövcuddurmu?
Cavab mənfidir, o səbəbdən ki, kütləvi ifa ilə bağlı ifaçının qanunla müstəsna istifadə hüquqları nəzərdə tutulmamışdır.
2. Ifaçının ona məxsus olan ifası ilə bağlı efirlə verilmiş, yaxud digər kütləvi bildirişə aid hüquqları varmı?
Cavab müsbətdir, lakin bayaq qeyd etdiyimiz kimi, onun ifasının əvvəllər efirlə yayımlanması, yaxud ifanın yazılması ilə həyata keçirilməsi halları istisna olmaqla. Qeyd olunan şərt o səbəblə bağlıdır ki, təkrarən efir və ya kabel vasitəsilə yalnız ifanın yazılması, yaxud retranslyasiyası gedə bilər. Bunlar isə müəyyən (hüquqları qanuni əldə etmiş) yayım təşkilatının icazəsi ilə həyata keçirilir.
3. Ifaçının öz ifalarını yazması hüququ mövcuddurmu?
Cavab müsbətdir, lakin bayaq qeyd etdiyimiz kimi bu ifalar əvvəllər yazılmamış olmalıdır. Bu şərtin səbəbi ondan irəli gəlir ki, əgər ifa əvvəllər yazılmışdırsa, o yazılmanın öz hüquq sahibi mövcuddur.
4. Ifanın ilk yazılması və təkrar yazılması arasındakı fərq nədən ibarətdir?
Məsələ ondadır ki, təkrar yazılma ifanın yazılmasının surətçıxarılması kimi nəzərdə tutulur.
5. Ifaçının öz ifasının yazılmasından surətçıxarma hüququ varmı?
Cavab müsbətdir.
6. Ifaçının həmin əsərin ifası ilə bağlı əvvəllər yazılmamış hər hansı yeni ifaya aid yazılma hüququ varmı?
Cavab müsbətdir, hər hansı yeni ifa yeni əlaqəli hüquqlar obyektini yaradır.
7. Ifaçının öz ifasının yazılmasını efir və ya kabel vasitəsilə yaymaq hüququ varmı?
Müsbət cavab yalnız bir halda mövcuddur, o da, əgər ilkin ifanın yazılması kommersiya məqsədilə həyata keçirilməmişdirsə (məsələn, öz fərdi arxivi üçün). Əks halda ifaçının icazəsi zəruri deyil, lakin ifaçı qonorar almaq hüququna malikdir.
8. Kommersiya məqsədi ilə dərc edilmiş fonoqramı ifaçının kirayəyə vermək hüququ mövcuddurmu ?
Əslində yox, lakin ifaçının haqq almaq hüququ qüvvədə qalır və həmin hüquq ifaçı və fonoqram istehsalçısı arasındakı müqavilə ilə tənzimlənir.
9. Kirayəyə vermək hüququ ifanın videoyazısı olduğu halda kimə məxsusdur?
Bu hüquq, burada müəlliflik hüququnun olması nəzərə alınmaqla audiovizual əsərin yaradıcılarına (adətən prodyusera) məxsusdur, lakin, əgər ifaçı ilə hüquq sahibləri arasındakı müqavilədə nəzərdə tutulubsa, ifaçının haqq almaq hüququ qüvvədədir.
10. Yazılmış müxtəlif təbiət səslərindən, o cümlədən heyvanların səslərini cəmləşdirən fonoqramlar qanunla qorunurmu?
Cavab müsbətdir, ona görə ki, istənilən maddi formasından və keyfiyyətindən asılı olmayan, o cümlədən burada yaradıcı əsər və yaxud musiqili effektlərin yazısından ibarət olan fonoqramlar qanunla qorunur.
11. Fonoqram istehsalçısının hüquqlarının mahiyyəti və tərkibi nədən ibarətdir?
|
