ЙЕНИЛИКЛЯРИМИЗ
INTERNET SƏHIFƏLƏRINDƏ...
.
YARADICILIQ...
.
MUZEYLƏRDƏ...

IFAÇILIQ...

XƏZƏR BALLADASI

       Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və balet Teatrı musiqi ictimaiyyətini yeni tamaşası ilə sevindirmişdir. Görkəmli bəstəkarımız, xalq artisti, professor Tofiq Bakıxanovun «Xəzər balladası» birpərdəli baleti səhnəyə qoyulmuşdur. Xalqımızın «Neft epopeya»sının çiçəkləndiyi bir dövrdə teatrın bu baletə müraciət etməsi ölkəmizin musiqi həyatında diyyətəlayiq bir hadisədir.
       Əvvəla, qeyd edək ki, bu, Xəzər balladasının ikinci səhnə həyatıdır. T. Bakıxanov bu baleti 1968-sı ildə bəstələnmiş və bu səhədə öncül olaraq, Azərbaycan musiqisində birpərdəli baletlərin ilk nümunəsini yaratmışdır. Məlumatçun deyək ki, T. Bakıxanov «Xəzər balladası»ndan başqa, Azərbaycan balet sənətini zənginləşdirən daha iki baletin müəllifidir. Bunlardan biri rus şairi Sergey Yeseninin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş «Şərq poeması», digəri isə Nizami Gəncəvinin «Xəmsə»sinin motivləri əsasında «Xeyir və şərq» birpərdəli baletləridir.
       Ümumiyyətlə, Xəzər neftçilərinin əməyi daima sənətkarlarımızın diqqət mərkəzində olan bir mövzudur. Qəhrəman neftçilərin əməyindən ilhamlanan yazıçılar, şairlər, rəssamlar, heykəltaraşlar, bəstəkarlar, teatr və kino xadimləri müxtəlif janrlarda neçə-neçə əsərlər yaratmışlar. Hər bir sənət əsəri bu şərəfli və çətin peşə sahiblərinin həyatını, məişətini, əməyini, arzu və istəklərini özünəməxsus şəkildə, səciyyəvi ifadə vasitələrilə təcəssüm etdirir.
       Musiqi tarixində «Xəzər balladası» dəniz neftçilərinə həsr olunmuş ilk baletdir. Qara Qarayev bu baleti «Xəzər neftçilərinin romantik əməyini əks etdirən əzəmətli musiqi» adlandırmışdır.
        «Xəzər balladası» baleti müəllifinə ölkəmizdə də, onun hüdudlarından kənarda da böyük şöhrət gətirmişdir. Balet ilk dəfə Bakıda 1968-ci ildə Opera və balet teatrında tamaşaya qoyulduqdan sonra tezliklə Moskva, Sankt-Peterburq, Kiyev və keçmiş SSRI-nin digər şəhərlərində, eləcə də xarici ölkələrdə, Fransada, Lüksenburqda, Monakoda göstərilmişdir. Əlamətdardvr ki, «Xəzər balladası» baleti Moskvanın Qurultaylar Sarayında oynanılmışdı. Fransada isə bu balet otuz dəfədən çox nümayiş etdirilmiş, Amyen, Bezanson, Dijon, Le Krezo, Nansi, Eks-Profans, Monpelye şəhərlərində tamaşaya qoyulmuşdur. Əsər Parisdə keçirilən Yeddinci Beynəlxalq rəqs festivalında Şan Elize teatrında oynanılaraq böyük üğür qazanmışdır.
       Paris festivalından sonra müsahibələrinin birində Qara Qarayev qürurla qeyd edirdi ki, «Paris Azərbaycan baletinin varlığını etiraf etdi». Həmin festivalda, həmçinin, Fərəc Qarayevin «Qobustan kölgələri» və Rauf Hacıyevin Azərbaycan süitası birpərdəli baletləri böyük uğurla nümayiş etdirilmişdi. Və buna işarə edərək, Q. Qarayev deyirdi: «Tələbkar Paris tamaşaçıları qarşısında sanki qısa şəkildə xalqımızın tarixi – qədim Qobustandan başlamış Neft Daşlarına kimi inkişaf dövrü canlanır». Xatırlatmaq yerinə düşər ki, 1969-cu ildə Parisdə keçirilmiş Yeddinci Beunəlxalq rəqs festivalında Azərbaycan Dövlət Opera və Balet teatrının balet truppası mükafata layiq görülmüşdür.
       Balet haqqında Fransa mətbuatında da bir sıra müsbət rəylər dərc olunmuşdu. Məsələn, «Parizyen libere» yazırdı ki, «Xəzər balladası» baleti koloritli tərzdə orkestrləşdirilmiş musiqidən ibarətdir. «Le Monde» qəzetində çıxmış rəydə belə deyilirdi: «Bu əsər həqiqətən dəniz neftçilərinin həyatından bəhs edən gözəl bir himndir… Bu musiqi əsərində neftin necə əldə olunması geniş surətdə qələmə alınmışdır». Mond qəzetində balet haqqında çap olunmuş resenziyada obrazlı şəkildə deyilir ki, bu, «odpüskürən əjdahalarla mübarizə aparıb onlara qalib gələn quşqanadlı atlıların xələfi olan qəhrəman neftçiləri vəsf edən ilhamlı əsərdir».
       Sonrakı illərdə isə T. Bakıxanov baletin musiqisi əsasında on nömrədən ibarət simfonik süita yaratmışdır ki, bu da dirijorların repertuarına daxil olaraq, konsert proqramlarını bəzəmişdir. Neçə deyərlər, «Xəzər balladası» teatr səhnəsindən çıxaraq, konsert salonuna daxil olmuşdur.
       Bu gün «Xəzər balladası» baleti yenidən səhnədədir.
       Balet yeni quruluşda tamaşaya qoyulmuşdur. Bəstəkarla yanaşı, libretto müəllifləri Tamilla Şirəliyeva və Siyavuş Məmmədzadə əsərin yeni redaksiyasına hazırmış və müasir yozumda tamaşaçılara təqdim etmişlər.
       Hər şeydən əvvəl, baletin librettosunda bir sıra dəyişikliklər edilmişdir. Belə ki, ilkin variantda mövcud olan bir neçə surət – neft buruğunda baş verən yanğını söndürmək üçün özünü fədakarlıqla alovlar içərisinə atan igid neftçi və onun sevgilisi Marianna surəti ixtisara salınmışdır. Bunun nəticəsində süjet xətti daha aydın və lakonik gizgilər kəsb edərək, əsas diqqət əsərin ümumi ideyasının açılmasına yönəldilir.
       Baletin dramaturji konflikti əmək prosesinin özündən yaranır. Dənizin dibindən neft çıxarmaq kimi çətin bir işlə məşğul olan neftçilər növbəti əmək qələbəsi əldə edirlər. Neft buruğu fontan vurur. Lakin qopan tufan nəticəsində dənizə tökülən neft alovlanır. Yalnız neftçilərin fədakarlığı sayəsində yanğın söndürülür, fəlakətin qarşısı alınır. Həyat öz axarına qayıdır.
       Neftçilərin ümumiləşdirilmiş obrazını dərindən açmaq üçün, ilhamlı əməkdən doğan hünərin mahiyyətini tamaşaçıya çatdırmaq üçün müəllif, eləcə də baletmeyster musiqinin və xoreoqrafiyanın bədii ifadə vasitələrindən geniş surətdə istifadə etmişlər.
       Vaxtilə musiqişünas Elmira Abbasova baletin janrını balet-novella, balet-poema kimi müəyyən etmişdi. Zənnimizcə, musiqi bu ifadəni çox gözəl doğruldur.
       Əsərin musiqisində gah sakit, gah həyəcanlı, gah da möhtəşəm və vüqarlı dənizin təsviri böyük yer tutur. Və bu peyzaj neftçilərin – mərd və qorxmaz insanların xarakteri ilə vəhdət təşkil edir. Musiqi dramaturgiyasında neftçilərin leytmövzusu mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu mövzu dənizi, küləyi, nefti və alovu səciyyələndirən mövzularla üz-üzə qoyulur. Bununla da insan və dəniz qarşıdurmasında insanın üstünlüyü, onun hər cür çətinliklərə qalib gəlmək iqtidarında olduğu vurğulanır. Bəstəkar əsərdə əzəmətli, çoşğun dənizi ram edən qəhrəman obrazını canlandırmağa nail olmuşdur.
       Baletin musiqi dili xalq musiqi mənbələrindən qidalanan və klassik musiqi qanunları ilə müasir ifadə vasitələrinin qovuşmasından yaranan bəstəkarın üslubunun yüksək professional səviyyəsini mümayiş etdirir. Milli ruhla aşılanmış əsər zəngin melodiyası, lad-intonasiya, harmoniya, metro-ritmik xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir. Musiqi dilinin bütün komponentləri obrazların səciyyələndirilməsinə yönəldilmişdir.
       Etiraf edək ki, balet janrında neftlə bağlı mövzunun təcəssümü qeyri-adi təsir bağışlayır. Dəniz, neft buruqları, dəniz üzərində uçuşan qağayılar, neftin fontan vurması, neftçilərin gərgin iş prosesinin ifadə olunması və xoreoqrafiya dili ilə açıqlanması müəyyən çətinliklərlə şərtlənir. Burada, əlbəttə ki, baletin yaradıcı kolletivi alqışlanmalıdır.
       Əsərin iştirakçıları, neftçilərdən başqa, əsasən simvolik obrazlardır: dəniz, qağayılar, neft, od. Bu obrazların qarşıdurması bəstəkarın yozumunda həyatın inkişafına təkan verən xeyir və şər qüvvələrin mubarizəsinin simvoluna çevrilir.
       Baletmeyster, xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı Tamilla Şirəliyeva müasir xoreoqrafiya ünsürlərinə əsaslanaraq, rəqs hərəkətlərinin plastikası vasitəsilə dramaturji konfliktin tam dolğunluğu ilə açılmasına nail olmuşdur.
       Əsərin simvolik obrazları balet artistlərinin ifasında canlı varlığa çevrilir.
       Baletdə kütləvi səhnələr üstünlük təşkil edir. Xüsusilə Dənizin dalğalanması, Neft fəvvarəsi, Yanğın kimi səhnələr bədii məzmun baxımından öz gözəl həllini tapmışdır. Burada musiqi ilə xoreoqrafiyanın vəhdəti böyük əhəmiyyət kəsb edir.
       Əsərin bədii yozumu tamaşanın musiqi rəhbərindən də çox asılıdır. Azərbaycan Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi, dirijor Cavanşir Cəfərovun təfsirində baletin musiqisinin rəngarəng çalarları incə ştrixlərlə açıqlanaraq, böyük təsir qüvvəsi kəsb edir. Bu da dinləyici tərəfindən musiqinin daha dərindən qavranılmasına zəmin yaradır.