УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ХАТИРЯСИНЯ
FIKRƏT ƏMIROV –
AZƏRBAYCAN MUSIQISININ KORIFEYI
Cəmilə HƏSƏNOVA-ISMAYILOVA
AZƏRBAYCANIN ILK
QADIN BƏSTƏKARI
Fəttah XALIQZADƏ
BÖYÜK BƏSTƏKAR, ƏSL VƏTƏNDAŞ
Lalə HÜSEYNOVA
RAUF HACIYEV – 80
ONUN MUSIQISI HƏMIŞƏYAŞARDIR
Ramiz ZÖHRABOV
BƏZƏN BIR ÜMID, BƏZƏN GÖZ YAŞI…
(Emin Sabitoğlu yarıdıcılığı
və şəxsiyyəti haqqında lirik d&uum
Zümrüd DADAŞZADƏ

       E.Sabitoğlu mahnılarının təravəti, cazibəsi nədədir? Bu sualı cavablandırarkən mən Emin müəllimin nəhayət («nəhayət» sözünü ona görə işlədirəm ki, E.Sabitoğlunun bəstəkar olduğu filmlər çeşidli mükafatlara, o cümlədən «Istintaq» filmi SSRI Dövlət Mükafatına layiq görülsə də laureatlar arasında nədənsə onun adına rast gəlmirdik) respublika Dövlət mükafatı alması münasibətilə 1986-cı ildə hazırladığım televiziya verilişindən bir fraqmenti – R.Bədəlovun müşahidələrini xatırlatmaq istərdim. O, deyirdi: «Zənnimcə, Eminin musiqisinə iki əsas cəhət xasdır. Özü də söyləmək çətindir: onlar bir-birini tamamlayır, ya inkar edir? Birincisi – bəstəkar mahnılarının kədəridir. Lakin bu kədərdə bədbinlik yoxdur. O, adi şikayətdən, narazılıqdan da uzaqdır. Həmin kədər yalnız ondan doğur ki, həyatda çox şey sən istədiyin kimi alınmır. Ən yaxın adamlar belə bəzən səni başa düşmək iqtidarında deyil. Bəstəkarın mahnılarında vaxtın axınını duyursan və həmin axın qarşısında acizliyini dərk edib qüssələnirsən.

       Ikincisi – Emin musiqisinin sevincidir. Özü də sevincin müxtəlif çalarları nəzərə çarpır: burada şuxluq, şıltaqlıq, hətta dolama da vardır. Bilmirsən, Emin özünə gülür, sənə gülür?»

       Mən Rəhman müəllimlə razılaşaraq onun söylədiklərinə öz əlavələrimi də etmək istərdim. Əlbəttə, Sabitoğlu musiqisinin kədəri dövrün atmosferi ilə sıx bağlı idi. 60-cı illərin böyük arzuları, ümüdləri gerçəkləşmədi, puç oldu, məyusluqla əvəzləndi. Həmin ovqatı 60-cıların musiqisində, nəsr əsərlərində duymamaq olmaz.

       Emin müəllimin təkrarsız yumoru haqqında da çox danışmaq olar. 60-cı illərdə Doktor döngəsindəki evimizə - Məmməd Arif ocağının işığına Azərbaycan ziyalıları (Anar, R.Bədəlov. Yusif və Vaqif Səmədoğlular, A. Sadıqov, X.Mirzəzadə) axışıb gələr, ən aktual siyasi məsələləri, ən yeni sənət hadisələrini müzakirə edər, saatlarla söhbətləşər, mübahisə edərdilər. Belə masa arxasındakı görüş-söhbətlər tanınmış yazıçı V.Yerofeyev demişkən, 60-cı illərin ayrılmaz tərkib hissəsi idi. Həmin tam amal birliyi(əfsus ki, yenilməz görünən bu birlik sonralar çat verdi) ilə səciyyələnən məclisləri E.Sabitoğlunun piano arxasındakı çıxışlarından kənarda təsəvvür etmək belə olmazdı. O, yenicə bəstələdiyi nəğmələri çalar, habelə improvizasiya edər – ayrı-ayrı əsərlərin fraqmentlərini bir-birinə qəfil, heyrətamiz tərzdə calayar, hamının təbəssümünü doğurardı. Sonrakı illərdə - artıq siyasi atmosfer tutqunlaşanda və, deməli, masa arxasındakı söhbətlər daha kəskin yön alanda Emin müəllim gərginliyi azaltmaq üçün piano arxasın a keçər, partiya, Lenin haqqında mahnı çalar «Lentə yazılsa, qoy bu da yazılsın», -deyə zarafat edərdi.

       Əlbəttə, E.Sabitoğlunun mahnılarının təlqinedici gücü onun qeyri-adi gözəlliyi ilə seçilən melodiyalarındadır. Özü də bu melodiyalar nə qədər sadə, nə qədər yığcamdırsa bir o qədər təsirli, cazibədardır. Məsələn, F.Əlizadə O.Mirqasımovun «Dəniz» sənədli filmindən son dərəcə məlahətli melodiyanı oxucuların yadına salıb yazır: «Biz konservatoriyada bu gözəl melodiyaya variasiyalar improvizə etməkdə «yarışırdıq». Bir dəfə Fərəc Qarayev ilhama gələrək variasiyaların sayını iyirmiyə çatdırdı».

       Bəzən məhdud vasitələrə – cəmi üç-dörd səsdən qurulan musiqi mövzularına, sadə gitara tipli müşayiətə müraciət edərək bəstəkar əsrarəngiz bir obraz yaratmağı bacarır. Tanış, bəlkə də bayağı intonasiyalar onun əlləri altında sanki dəyişir, təravətlənir, bərq vurmağa başlayır.

       Məsələn, götürək Azərbaycan mahnı sənətinin həqiqi incisi – «Bəlkə də» mahnısını. Burada qəliz heç nə yoxdur: sadə melodiya, vals ritminə dayaqlanan akkompanement, aydın kuplet quruluşu və qəribə duyğular doğuran fortepiano prelüdü. Zahirən bu giriş əsas tematizmlə bağlı deyil. Lakin mahnı onsuz, yəqin ki, natamam alınardı. Mən uzun müddət fortepiano girişinin vals formullarının doğurduğu assosiasiyaları dəqiqləşdirə bilmirdim. Sonra birdən anladım: bu prelüd Şostakoviçin son dərəcə məlahətli uşaq pyesi - «Məzəli vals»ı xatırladır. Elə ilk xanələrdən yaranan əhval – uşaq aləmi ilə bağlı obrazın istiliyi, qeyri-adi səmimiliyi buradan irəli gəlir. Və əvvəlcədən bərqərar olan ovqat bütün mahnıya sirayət edir. Məgər bu tapıntını bəstəkarın bədii kəşfi adlandırmaq olmaz?

       Başqa bir cəhət də göz qabağındadır. E.Sabitoğlu poetik mətnə xüsusi bir həssaslıqla yanaşır. Emin müəllim Nəsimiyə də, Ə.Cavada da, R.Rza və S.Vurğuna da, bayatılara da (70-ci illərdə onun «Şirin dili» doğma dilimizə xor baxanlara bir ittiham kimi səslənirdi), daha müntəzəm I.Səfərli, N.Xəzri və B.Vahabzadəyə də müraciət edib. Obrazların yeniliyi elə poeziyadan irəli gəlir: «Sahildə», «Gilavar», «Mavidir», «Kəpənək», «Bakı sabahın xeyir!»

       Lakin Emin müəllimin öz dostu V.Səmədoğlu ilə birlikdə yaratdığı nəğmələrin təravəti xüsusidir. Burada söz və musiqi arasında tam vəhdət əldə olunub. Ümumiyyətlə, bəstəkar heç zaman sözü musiqinin xatirinə təhrif etməyib, əksinə, şerin bütün gözəlliyini, məna incəliklərini qabartmağa çalışıb. Bəstəkar elə intonasiyalar tapır ki, - insan nitqinə yaxın, son dərəcə plastik, təbii, rəvan – onlar sözlərlə bahəm yaddaşlara həkk olunur. Məsələn, «Düşürsən yadıma, yağanda yağışlar», «Bir axşam taksidən düşüb payıza» poetik misralarının musiqi qiyafəsi necə də ifadəli, qabarıqdır! Adam birdən bu zahirən sadə sözlərin mənasını duyub daxilən sarsılır.

       «Çiçək yağışı» mahnısının qəlibə sığmayan sərbəst nəfəsi – bəstəkar sanki dinləyici ilə söhbətləşir – şerin incə kövrəkliyini sərrast ifadə edir: «Bəzən bir ümid, bəzən göz yaşı, gətirir bu çiçək yağışı…».

       Və ya «Uzaq, yaşıl ada» - obraz-xülya, nəhayətsizlik duyğusu, nisgil, umidlərin puçluğu. Musiqinin doğurduğu anımlar sırasını davam etdirmək olar.

       Əlbəttə, E.Sabitoğlu mahnıları istər məzmun, istər üslub baxımından müxtəlifdir. Burada məzəli nəğmələr («Insaf da yaxşı şeydir», «Ah dedim»), əmək qəhrəmanlarını vəsf edən nümunələr (dövrün tələbinə bəstəkarın cavabı), külli miqdarda lirik mahnılar da var. Onların musiqi həlli də müxtəlifdir: bir qismi el nəğmələrinə yaxındır («Dərələr», «Ağ çiçək»), bəziləri lirik monoloqu xatırladır, bir neçə nümunə isə müasir şəhər folkloruna mahir üslublaşdırmadır («Payız gəldi»). Amma bu rəngarənglik eklektika yaratmır. Nədən yazırsa-yazsın, hansı mənbəyə dayaqlanırsa-dayaqlansın, E.Sabitoğlu onları öz üslubuna, fərdi dəsti-xəttinə tabe etdirməyi bacarır. Məqaləni yazarkən mən Emin müəllimin ilk nəşr olunmuş (Bakı, 1965) məcmuəsindən mahnıları («Sahildə», «Gilavar») çalırdım. Diqqətimdən yayınmadı ki, buradakı bəzi intonasiyalar, dönümlər, gəzişmələr (tersiya həcmində) sonrakı mahnılarda da (məsələn, bəstəkarın ilk b öyük uğuru unudulmaz Ş.Ələkbərovanın «Dərələr»ində) özünü göstərir. Və ya bəstəkarın valsa xüsusi sevgisi. Burada o, istər sovet estrada musiqisinin səciyyəvi nümunələrindən (A.Petrov), istərsə də T.Quliyevin mahnı-valslarından yaradıcılıqla faydalanır. E.Sabitoğlu üçün vals həm də bir simvoldur: gözəlliyin, işığın, əlçatmaz arzunun. «Bəlkə də» mahnısının və ya «Gün keçdi» filmindən mahnının instrumental girişini xatırlayaq. Özü də ikinci halda bəstəkar janrın əsas əlamətini – ölçüsünü saxlasa da, əslində valslıqdan xeyli uzaqlaşır. Lakin prelüd artıq öz işini görür, dinləyicinin qavrayışını istiqamətləndirir. 1969-1970-ci illərdə fantastik populyarlıq qazanmış “Nərminin mahnısı” (I.Əfəndiyevin “Unuda bilmirəm” tamaşasından) isə janrın necə deyərlər, xalis, qarışıqsız nümunəsi – bahar ətirli valsdır.

       E.Sabitoğlu mahnılarının çoxu kino ekranlarından, teatr səhnəsindən həyatımıza addımlayıb. 1970-ci ildə “Bizim Cəbiş müəllim” bədii filminə musiqi (burada da vals!) bəstələyən Emin müəllim sonra 20-dən artıq kino əsərinin musiqi tərtibatını verib. Onun adını “Gün keçdi”, “Dədə Qorqud”, “Ad günü”, “Istintaq”, “Bağlı qapı”, “Qaçaq Nəbi”, “Bəyin oğurlanması”, “Təhminə” filmlərinin titrlərində oxuyuruq. Mən daha neçə sənədli və televiziya lövhələrini demirəm. Bəstəkar H.Seyidbəyli, T.Tağızadə, A.Babayev, Ş.Mahmudbəyov, V.Mustafayev və C.Mirzəyev, daha ardıcıl və məhsuldar R.Ocaqov, dram teatrında – T.Kazımovla əməkdaşlıq edib.

Kinoda da, teatrda da bəstəkar illüstrasiyadan qaçıb. Emin müəllim çalışıb elə musiqi, elə bir mahnı yazsın ki, burada filmin cövhəri təcəssüm olunsun.