ИРСИМИЗ
«ŞAH ABBAS VƏ XURŞIDBANU»,
«ƏSLI VƏ KƏRƏM» – 90
Raziyə ƏLIYEVA
AZƏRBAYCAN OPERALARININ
«KOROĞLU» ZIRVƏSI
«Koroğlu» operasının ilk tamaşasının 65 illiyi tamam oldu
Sevinc Aqil qızı
YUBILEYLƏ ƏLAQƏDAR TƏDBIRLƏR
Rza BAYRAMOV

       Opera musiqi sənətinin ən demokratik janrı, kütlə üçün, kütləvi idrak üçün ən əlverişli növüdür. Qədim musiqi mədəniyyətinə və poeziyaya malik Azərbaycan xalqı bu janra ehtiyac duyurdu. Dahi bəstəkarımız Üzeyir bəy Hacıbəyov bu ehtiyacı – xalqın, dövrün ictimai estetik tələbi kimi qiymətləndirərək əsl vətəndaş və sənətkar həssaslığı göstərmiş, yaradıcılıq təsəvvüründə uzun müddət yetişdirdiyi və az bir zaman içərisində ərsəyə gətirdiyi ilk Şərq operası olan «Leyli və Məcnun»u yaratmışdır.

       Klassik süjeti olan «Leyli və Məcnun» poeması əsl xalq musiqisi ilə, muğamlarla birləşərək uzun axtarışlar, gərgin əmək bahasına bəstəkar təxəyyülünün süzgəcindən keçmiş,nəticədə xalqın zövqünü oxşayan opera əsəri, meydana gəlmişdir. Bu, Azərbaycanda peşəkar bəstəkar musiqisinin yaranıb inkişaf etməsi üçün əsaslı istinad mənbəyi oldu. 22 yaşlı bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun 1908-ci il, yanvar ayının 25-də Tağıyev teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulan «Leyli və Məcnun» operası həm də bütün Şərq musiqisində opera janrının ilk səhifəsi oldu.

       Ilk operasının uğurundan ruhlanan Üzeyir bəy Hacıbəyov bir-birinin ardınca «Şeyx Sənan» (1909), «Rüstəm və Söhrab» (1911), «Şah Abbas və Xurşudbanu» (1912), «Əsli və Kərəm» (1912), «Harun və Leyla» (1915) kimi milli operalarını yaradır.

       Bu il dahi bəstəkarımızın «Şah Abbas və Xurşudbanu» və «Əsli və Kərəm» operalarının yubiley ilidir. Hər iki opera 1912-ci ildə yaranmışdır. Lakin onların səhnə taleləri bir-birindən fərqlidir.

       Ilk tamaşası 1912-ci il, martın 10-da (23-də) Nikitin qardaşları sirkinin səhnəsində oynanılan «Şah Abbas və Xurşudbanu» operasının sujetini bəstəkar bir xalq nağılından götürüb. Operada təsvir olunan əhvalatdan görünür ki, xalq nağılları və xalq rəvayətlərinə məxsus müdrik, ibrətamiz və son dərəcə faydalı fikir müəllifin nəzərini cəlb etmişdir. Bu fikir ondan ibarətdir ki, əmək hər şeydən üstündür. Insanın ən böyük ləyaqəti və məziyyəti əməkdədir.

       Hadisələri və insanları ilə XYI əsrlə bağlı olan bu operanın təbliğ etdiyi ideya o qədər aktual və maraqlıdır ki,onun müasir səslənməsi də olduqca təbii görünür.

       Operanın librettosunda göstərilir ki, adi bir odunçu qızı olan Xurşudbanu camaat arasında aqil və ədalətli bir şah kimi tanınmış Səfəvi hökmdarlarından Şah Abbasın ona evlənmək təklifini bu şərtlə qəbul edir ki, o, bir sənət öyrənsin. Adi kəndli qızı bilir ki, şahlığa, rütbəyə etibar yoxdur və hər bir insan ancaq bir iş, sənət bacar-dığı zaman həm özünə, həm də başqalarına fayda gətirə bilər.

       
Operanın premyerasında rollarda Hüseynqulu Sarabski (Şah Abbas), Əhməd bəy Ağdamski (Xurşudbanu), Məmmədhənəfi Terequlov (Məstavər) və b. çıxış etmiş, operanın rejissoru Hüseyn Ərəblinski, dirijoru isə Müslüm Maqomayev olmuşdur. Tamaşanı tarzən Şirin Axundovun rəhbərlik etdiyi Şərq orkestri müşayiət etmişdir.

       Dörd pərdədən ibarət olan bu operada bəstəkar öz yaradıcılıq təcrübəsində ilk dəfə olaraq, əsl qəhrəman Şah Abbasın xasiyyətnaməsini yaratmaq üçün musiqi materialı kimi muğama əsaslanaraq musiqili teatr ünsürü olan ariyadan istifadə etmişdir ki, bu da milli operanın artıq yeni inkişaf pilləsinə qədəm qoyduğundan xəbər verir.

        «Şah Abbas və Xurşudbanu» operası o dövr üçün çox vaxtında yazılmış bir əsər idi. Belə ki, operanın yazıldığı illərdə xalqla dil tapa bilən, onun dərdlərindən xəbərdar olan, onların aradan qaldırılması üçün çarələr və yollar axtaran bir hakimə çox böyük ehtiyac duyulurdu. Əsər məhz bu ehtiyacı ödəmək üçün xalqı fikirləşməyə, bir tədbir tökməyə çağırırdı.

       XX əsrin əvvəlində çıxan əksər dövri mütbuatda «Şah Abbas və Xurşudbanu» operası yüksək qiymətləndirilmişdir. O dövrdə çıxan «Baku» qəzetinin 1912-ci il, 11 aprel tarixli sayında oxuyuruq: «Aprelin 9-da Tağıyev teatrında talantlı sa- morodok müsəlman kompozitoru Hacıbəyov cənablarının «Şah Abbas» operası oynandı… Teatr tam mənası ilə ağzınadək dolu idi. Tamaşaçılar Şah Abbasın «xalq kütləsi içərisinə girməsi hadisəsi»ni böyük diqqətlə izləyirdi… Artistlər və Hacıbəyov dəfələrlə səhnəyə çağrılırdılar».