|
ČĐŃČĚČÇ
«ŞAH ABBAS VƏ XURŞIDBANU»,
«ƏSLI VƏ KƏRƏM» – 90
Raziyə ƏLIYEVA
AZƏRBAYCAN OPERALARININ
«KOROĞLU» ZIRVƏSI
«Koroğlu» operasının ilk tamaşasının 65 illiyi tamam oldu
Sevinc Aqil qızı
YUBILEYLƏ ƏLAQƏDAR TƏDBIRLƏR
Rza BAYRAMOV
|
|
Dahi bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəyovun «Şah Abbas və Xurşudbanu» operası 20-ci illərin sonuna qədər Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının repertuarında yer tutmuşdur. Operanın librettosu fars dilinə tərcümə olunaraq Iranın və Zaqafqaziyanın bir neçə şəhərində oynanılmışdır.
1912-ci ildə Üzeyir bəyin daha bir operası səhnəyə çıxdı. Hələ tamaşaçılar «Şah Abbas və Xurşudbanu»nun sehrli təsiri altında idilər. «May ayının 18-də Mayılov teatrında Üzeyir bəy Hacıbəyovun tərtib etdiyi «Əsli və Kərəm» operası müqtədir artistlər tərəfindən tamaşaya qoyuldu… Üzeyir bəy cənablarının milli musiqişünas, qabil opera və operettaçı olduğunu inkar etməməklə bərabər, bir neçə söz deməkdən çəkinməyəcəyəm… Üzeyir bəyin bu «Əsli və Kərəm» operası «Leyli və Məcnun»dan başqa əsərlərinin ən birincisi olsa gərəkdir. Tərtibatı gözəl, musiqisi əla, xorlar yerli-yerindədir. Gözə çarpacaq bir nöqsan yoxdur. Doğrudan da «Əsli və Kərəm» belə olmalıdır. Camaatın dəxi rəğbətini qazandı. Onun üçündür ki, təkrar oynanması vəd edilmişdir». Bu sətirləri 1912-ci il, mayın 20-də çıxmış «Təzə xəbər» və «Iqbal» qəzetlərində «Əsli və Kərəm» operası haqqında yazılmış resenziyada oxuyuruq.
 O dövrün müasirlərinin xatirələrindən belə məlum olur ki, 1912-ci il, may ayının 18-də (31) Mayılov qardaşları teatrında böyük qələbəlik varmış. Üzeyir bəyin beşinci operası ilk dəfə tamaşaçıların ixtiyarına verilmişdi və həmin gecə səslənən gurultulu alqışlar əsərin yüksək hərarətlə qarşılanmasından xəbər verir.
Ilk tamaşada əsas rollarda Hüseynqulu Sarabski (Kərəm), Əhməd bəy Ağdamski (Əsli), Məmmədhənəfi Terequlov (Keşiş), Mirzə Muxtar Məmmədov (Isfahan şahı) iştirak edirdilər. Yenə də rejissorluğu Hüseyn Ərəblinski böyük məharətlə yerinə yetirmişdi. Dirijor pultu arxasında isə sevimli bəstəkarımız özü durmuşdu.
Üzeyir Hacıbəyovun «Əsli və Kərəm» operası muğam əsaslı milli operaları içərisində «Leyli və Məcnun»dan sonra öz demokratikliyi və xəlqiliyi ilə tamaşaçı rəğbətini qazanaraq, həm də bəstəkarın yaradıcılıq imkanlarının nəzərə çarpacaq dərəcədə artdığını, zənginləşdiyini sübut edir.
«Əsli və Kərəm» operası lirik məhəbbət dastanının motivləri əsasında yazılmışdır. Əsərdə azad məhəbbət, insan şəxsiyyəti və qadın ləyaqətinin qorunması uğrunda mübarizə mövzusu ön plana çəkilmişdir.
Bir-birlərini hədsiz məhəbbətlə sevən iki gənc (Əsli və Kərəm) öz arzularının həyata keçməsi üçün bir çox çətinliklərə, qadağalara sinə gərməli olurlar, bir çox sınaqlardan çıxırlar, bir-birindən ayrı düşürlər. Nəhayət, axırda, Kərəm uzun ayrılıqlardan sonra, qərib ölkələrə uzun səyahətdən sonra Əslini tapır. Lakin Əslinin atası – mürtəce fikirli erməni din xadimi olan qəddar Qara Keşiş bu izdivacın qəti əleyhinədir. Onun qarğışı Kərəmi öz ürəyinin alovu ilə yandırır, Əsli də bu ayrılığa dözməyib məhv olur.
Dastan janrını şifahi xalq ədəbiyyatının bir növü kimi qəbul edən bəstəkar operada xalq musiqisindən, aşıq havaları və muğamlardan bəhrələnmişdir. Lakin ilk operası olan «Leyli və Məcnun»dan bir qədər fərqli olaraq, bu operasında Üzeyir Hacıbəyov xalq musiqi nümunələrinə daha yaradıcı surətdə yanaşmış, Avropa opera üslubuna xas olan elementlərdən istifadə etməyə səy göstərmişdir. Belə ki, ilk dəfə olaraq bu operada obrazların təsvirində bəstəkar leytmotiv və reçitativ üsulundan istifadə etmişdir. Bundan əlavə Qara Keşişin musiqi portreti – bütünlükdə bəstəkarın qələminin məhsuludur, həmçinin operanın orkestr epizodlarının, xor nömrələrinin bəziləri də Üzeyir bəyə məxsusdur.
Dörd pərdədən ibarət olan «Əsli və Kərəm» operasının librettosunu, əvvəlki operalarda olduğu kimi, bəstəkar özü, xalq dastanının milli və xəlqi koloritini saxlamaqla yanaşı, opera janrının dramatik tələblərini nəzərə alaraq tərtib etmişdir.
«Əsli və Kərəm» operasının böyük sənətkarlıq xüsusiyyətləri onun səhnə ömrünü uzatdı. Illər boyu əsər Zaqafqaziyanın, Dağıstanın, Orta Asiyanın və Iranın bir sıra şəhərlərini gəzdi, yeni quruluşlarda, yeni nəsillərin ifasında oynanıldı.
«Əsli və Kərəm» operası bir çox opera müğənniləri üçün əsl sənət məktəbi oldu. Qulam Iskəndərov, Böyükağa Mustafayev, Qəmbər Zülalov, Əli Zülalov, Hüseynağa Hacıbababəyov, Ismayıl Eloğlu, Məmmədtağı Bağırov kimi opera müğənniləri uzun illər bu operada Kərəm, Qara Keşiş, Isfahan şahı, Şeyx Nurani kimi rolları ifa edərək əsl sənət laboratoriyası yaratmış, sonra gələn Mustafa Topçuyev, Xanlar Haqverdiyev, Şirzad Hüseynov kim ifaçılar üçün sənət məktəbi olmuşdular. Müasir səhnəmizdə isə «Əsli və Kərəm» operasında kişi rollarını Qulu Əsgərov, Əlövsət Sadıqov, Bakir Haşımov, Əli Mehdiyev, Gülağa Məmmədov, Lütfiyar Imanov, Arif Babayev, Baba Mahmudoğlu, Canəli Əkbərov, Alim Qasımov kimi ifaçılar uğurla ifa etmişlər. Ilk dəfə görkəmli opera artisti, Üzeyir bəyin opera və operettalarında qadın rollarının ifaçısı Əhməd bəy Ağdamskinin ifasında səhnə üzü görən Əsli obrazı sonralar Sürəyyə Qacar, Məhbubə Paşayeva, Yavər Kələntərli, Sona Hacıyeva, Həqiqət Rzayeva, Gülxar Həsənova, Sima Haşımova, Zəroş Həmzəyeva, Si
muzər Həsənova, Rəsmiyyə Sadıqovanın ifasında maraqlı səhnə həyatı yaşamış, Zeynəb Xanlarova, Rübabə Muradova, Nəzakət Məmmədova, Səkinə Ismayılova, Qəndab Quliyevanın maraqlı ifaları ilə müasir teatr tamaşaçısının rəğbətini qazanmışlar.
1957-ci ildən «Əsli və Kərəm» operası bəstəkar Nazim Əliverdibəyovun yeni redaktəsi ilə M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının səhnəsində dəfələrlə tamaşaya qoyulmuş, 1988-ci ildə teatrın səhnəsində yeni quruluşda oynanılmışdır.
Dünya şöhrətli dahi bəstəkarımız Üzeyir bəy Hacıbəyov dünya musiqi mədəniyyəti tarixinə milli opera janrının yaradıcısı kimi daxil olmuşdur. Onun ölməz əsərləri sonra gələn bütün Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılıq axtarışları üçün əsl sənət məktəbi olmuşdur.
|
