ИРСИМИЗ
«ŞAH ABBAS VƏ XURŞIDBANU»,
«ƏSLI VƏ KƏRƏM» – 90
Raziyə ƏLIYEVA
AZƏRBAYCAN OPERALARININ
«KOROĞLU» ZIRVƏSI
«Koroğlu» operasının ilk tamaşasının 65 illiyi tamam oldu
Sevinc Aqil qızı
YUBILEYLƏ ƏLAQƏDAR TƏDBIRLƏR
Rza BAYRAMOV

       Üzeyir bəyin ilk opera və operettalarında Azərbaycan xalq musiqisinin bütün janrlarından (muğam, mahnı, rəqs, aşıq sənətindən) bəhrələnməsi çox səciyyəvi haldır.

       Bu əsərlərdə şifahi yaradıcılıq ənənəsi bəstəkarlıq sənətinin ayrı-ayrı cəhətləri ilə qovuşdurulur. Belə ki, xalq musiqisi ilə orijinal bəstəkar musiqisinin yanaşı mövcudluğu reallığa çevrilir.

       Hər yeni əsərində daha da püxtələşən bəstəkarın üslubunda çoxsəslilik, milli lad sisteminin xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən harmoniyalar yaranır.

       Üzeyir bəy «Leyli və Məcnun», «Əsli və Kərəm», «O olmasın, bu olsun», «Arşın mal alan»da qazandığı nailiyytləri «Koroğlu» operasında uğurla inkişaf etdirir.

       Janr və məzmun etibarilə bir-birindən fərqlənən əsərlərində bəstəkar major – minor sistemini Azərbaycan ladları ilə «sıx birləşdirir», klassik musiqi formalarını xalq musiqisi ilə sintez etmək vəzifəsini qarşıya qoyur.

       Bunun nəticəsidir ki, Üzeyir bəy bir müddət sonra uzaqgörənliklə belə bir fikir irəli sürür: «Şərq musiqisi Avropa musiqisi ilə yanaşı, nəhayət, layiq olduğu fəxri mövqeyi tutacaq və bütün bəşəriyyətin inkişafına kömək edən qüdrətli amillərdən birinə çevriləcəkdir».

       Opera janrının hər bir cəhətini ətraflı öyrənən, böyük yaradıcılıq təcrübəsinə malik olan bəstəkar bütün bunların yekununda «Koroğlu» operasını yazmaq üçün özündə hazırlıq hiss edib, 1932-ci ildə bu əsəri yazmağa başlayır.

        Üzeyir bəy əsərini belə xarakterizə edirdi: «Koroğlu» operasında, bilavasitə, xalq yaradıcılığından götürülmüş əsl xalq melodiyaları yoxdur. Mən xalqdan hazır nəğmələr almamışam, yalnız xalq yaradıcılığının əsaslarını öyrənmişəm. Operadakı ariya, duet, reçitativ, ansamblları Azərbaycan musiqi ladlarında, Azərbaycanın musiqi folkloru əsasında qurmuşam. Koroğlunu aşıqlar tərənnüm etmiş və ona görə də operada üstün gələn stil asıq stilidir».

       Öz yaradıcılığına daim tələbkar və tam ciddiyyətlə yanaşan Üzeyir bəy əsər üzərində yorulmadan çalışır.

       Ə.Bədəlbəyli öz xatirələrində yazırdı: «Ü.Hacıbəyov əsər üzərində dörd il çalışmışdır. Lakin əsərin bəzi musiqi parçalarının melodikasının müəllifin zehnində çox-çox əvvəllərdən nəqş bağladığı da məlumdur. Böyük bəstəkar əsərinin hər səhifəsini, hər parçasını dönə-dönə cilalayır, lazım gəldiyi halda tamamilə yenidən bəstələyirdi. Burada həm mətn, həm də musiqi büstbütün yeni şəkildə, yeni biçimdə yaradılırdı».

       Əsərin librettosuna da, musiqisi kimi ciddi yanaşan bəstəkar, onun ədəbi dilinin təbiiliyinə xüsusilə fikir verirdi. Üzeyir bəyin fikrincə, mövzusu XVII əsrə mənsub bir əsəri (xüsusən musiqili əsəri) bugünkü ədəbi dilin istilahları ilə yazmaq səhvdir. Bu məqsədlə də «Koroğlu»da «müharibə» sözünü «cəng», «qoşun» kəlməsini «leşkər» və s.əsrə müvafiq kəlmələrlə əvəz etməyə çalışardı. O, hətta şerlərin ölçülərində də həmin fikri həyata keçirməyi lazım bilirdi.

        «Koroğlu» yetkin sənətkarın təkrarolunmaz və özünəməxsus üslubunu təcəssüm etdirir. Bu üslubun müəyyənedici əlamətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

       Operanın uverturası əsas ideyanı əks etdirərək qəhrəmanlıq himni kimi səslənir. Bülbülün sözlərilə desək, «Uvertüra» başlananda insan cuşa gəlir…».

       Bundan əvvəlki operalarda da Üzeyir bəy xorlardan istifadə etmişdir. Lakin «Koroğlu»da xor xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Geniş xalq kütlələrinin əhatəli obrazını – onların mübarizəyə qalxmasını, psixologiyasını və milli xüsusiyyətlərini zəngin musiqi dili ilə açmaqda xor aparıcı rol oynayır. Məhz xor səhnələrində hadisələr fəal inkişaf edir.

       Məşhur «Çənlibel» xoru – mübariz xalqın obrazını bitib – tükənməyən nikbinliklə, bədii səmimiliklə canlandırır. Milli musiqi ilə bəstəkarlıq yaradıcılığının sintezi prinsipindən çıxış edən Üzeyir bəy «Çənlibel» xorunda klassik polifoniya və milli lad – intonasiya xüsusiyyətlərini birləşdirir.

        «Koroğlu»da kütləvi xalq səhnələrində xorlarla yanaşı rəqslər böyük yer tutur. Operadakı rəqs səhnələri milli baletin təşəkkülü və inkişafı üçün zəmin olmuşdur.

       Operanın partiturasının orijinal səslənməsinə nail olmaq üçün Üzeyir bəy simfonik orkestrin tərkibinə milli musiqi aləti olan tarı daxil edir.

       Milli janrlardan gələn xüsusiyyətlər operada xalq və Koroğlunu xarakterizə edən aşıq musiqisinin obrazlı intonasiya kökü ilə bağlılıqda özünü göstərir.

        «Koroğlu»da simfonik fraqmentlər də qəhrəmanlıq ideyasının açılmasında böyük rol oynayır. Bu fraqmentlər sonradan milli simfonik musiqinin inkişafı üçün mühüm mənbəyə çevrilmişdir.

       Üzeyir Hacıbəyov operadakı obrazların dəqiq ifadəli səciyyəsini tapmışdır.

       Üzeyir bəyin Koroğlusu düşməndən intiqam almağı, onun qarşısında acizlik göstərməyərək çarpışıb vuruşmağı insanın şərəf və ləyaqət işi kimi yüksək tutur.

       Bəstəkar Koroğlu obrazının açılması üçün aşıq musiqisinin ifadəli vasitələrindən istifadə etmiş, onları bəstəkar yaradıcılığının nailiyyətləri səviyyəsində ümumiləşdirmişdir. Üzeyir bəy qeyd edirdi ki, Koroğlunu bir aşıq kimi oxutmaq üçün bəstəkar onun musiqisini yalnız aşıq yaradıcılığı üzərində qurmalıdır. Bu belə olmalıdır ki, səhnədə iştirak edənlərdən başqa, tamaşaçı da onun aşıq olduğunu hiss etsin.

       Koroğlu həm qəhrəman, həm də aşiqdir.

       Koroğlunun «Sevdim səni mən, ey Nigarım» ariyasında, «Səni gördüm, aşiq oldum» ariozosunda, Nigara olan sevgisi həqiqi insanın, təmiz bəşəri hisslərin təcəssümü kimi səslənir. Koroğlunun ona qarşı olan məhəbbəti, paklığı, sədaqəti buludlarla örtülən günəş kimidir. Bu günəş qətiyyən sönməyən, Üzeyir musiqisinin qüdrət və əzəməti ilə parlayan bir günəşdir.

        «Mərd igidlər nərə çəksin davada» epik mahnısında isə Koroğlu qorxmaz, mərd üsyan başçısı, cəngavər kimi meydana atılır. Bəzi pərdələrdə Koroğlu aşıq qiyafəsində səhnəyə gəlir.

       Nigar obrazının açılmasında gözəl, axıcı melodiyalardan istifadə olunmuşdur. Bu melodiyalarda şəxsi hisslərin zərifliyi, incəliyi, səmimiliyi, xalqla bağlılıqdan gələn qəhrəmanlıq əzmi üzvi vəhdətdə verilmişdir.

       Düşmənlər əhatəsində olmasına baxmayaraq Nigar, xalqı istismar edənlərə qarşı mübarizədə Koroğluya köməklik göstərir. Böyük ürəyi, eşqi ilə Koroğlunun yoluna Üzeyir bəy musiqisilə işıq salır.

       Mənfi qəhrəmanlardan olan Həsən xanın obrazı isə ilk pərdədə verilən «Xanların xanıyam» kiçik musiqi parçasında açılır. Bu musiqidə xanın ümumiləşdirilmiş cizgiləri - lovğalığı, zülmkarlığı, təkəbbürlüyü, rəhmsizliyi əks olunub. «Mina ibriqlərə şərab doldurun» ariyasında isə kəndli üsyanından qorxuya düşməsini məharətlə gizlədən hökmlü, lovğa hökmdarın süni əzəməti musiqi vasitəsilə canlandırılmışdır.