ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
BÜLBÜLÜN
III-cü AŞIQ QURULTAYINDAKI
MƏRUZƏRI 1961-ci IL
.
AZƏRBAYCAN MUSIQŞÜNASLARININ
TƏDQIQATLARINDA XALQ MUSIQISININ
JANR TƏSNIFATI
Yeganə ƏSƏDOVA
AZƏRBAYCAN XALQ
MUSIQISININ TOPLANILMASI VƏ
YAZIYA ALINMASINDA NIYAZININ ROLU
Fəttah XALIQZADƏ
MIRZƏ FƏRƏC
HAQQINDA XƏTIRƏLƏRIM
Ruqiyyə RZAYEVA

       Onu da qeyd etmək lazımdır ki, babamın bütün həmkarları bizim evə gəlib-gedərdilər. Bu evdə muğamlar haqqında çoxlu müzakirə olardı.

       Bu küçəni özümə doğma yurd bilirəm. Indi təsadüfən oralardan yolum düşəndə saatlarla dayanıb, o cərgə ilə düzülmüş evlərə həsrətlə ürək ağrısı ilə baxıram. Rəngləri solmuş qapı-pəncərəli küçələr mənə ən gözəl və geniş görünür. O evlərin ondakı sakinləri, əziz qonşularımız gözümün qarşısına gəlir, kövrəlirəm. Hörmətli yazıçımız Hüseyn Abbaszadənin dönə-dönə çap edilmiş «Dünyadan gör necə insanlar gedib» kitabının mənim üçün ən əziz olan səhifələri bu küçəyə, onun sadə, təvazökar və istedadlı adamlarına həsr edilmişdir.

       Bakının Şeyxulislamı olan şəhərimizin ən ziyalı şəxsiyyətlərindən biri sayılan Axund Mollaağa Əlizadə bizim evlə üzbəüz 3 mərtəbəli evdə olurdu. Dalanın ağzında toplaşıb şumaqədər oyunu oyanan uşaqlar küçədən keçən şeyxi görən kimi qamətlərini düzəldib, üst-başlarını qaydaya salar və hamı bir səslə, ədəblə ona salam verərdilər. Onun da məmnun halda uşaqların salamlarını alması bir unudulmaz xatirədir.

       Həmən tinin bu dəfə sol tərəfində indi adı az-az çəkilən artist Mollağa Bəbirli yaşayırdı. O, uşaqlarımızın və böyüklərin ən çox sevdiyi kukla teatrının təməl daşını qoymuşdu. Görünür, onun təsiri o küçədə yaşayan uşaqlara da keçmişdi. Uşaqlar onunla üzbəüz evin həyətində bir səhnə düzəltmşdilər. Məhəllə uşaqları ora toplaşıb teatr tamaşası göstərərdilər. Novruz bayramı ərəfəsində isə üzlərinə maska taxıb qonşu həyətlərə gələr, «Koskosa» oyunu göstərərdilər. Biz yaxın olduğumuz üçünmü, ya da nənəmin əliaçıqlığı onları bizə tez-tez gətirərdi. Küçə qonşularımız da bizə tamaşaya gələrdilər.
       Iki uşaq oxumağa başlardı:

Novruz-novruz bahara,
Güllər-güllər nahara.
Bağçamızda gül olsun
Gül olsun, bülbül olsun.

Həcələ ha həcələ
Cəldi əziz gecələr
Verənə oğul versin
Vermiyənə qız.

Kosa getdi oduna
Qarğı batdı buduna
Qarğı deyil, qamışdı
Beş barmağım gümüşdü.
Gümüşü verdim tata
Tat mənə darı verdi
Darını səpdim quşa
Quş mənə qanad verdi.
Qanadlandım uçmağa
Haqq qapısın açmağa.

       Sonra bütün uşaqlar dövrə vurub «Çahargah» muğamı üstündə oxuyurdular:



Mərmər hovuzun dörd qırağında
Bülbüllər oxur şax budağında
Hər nə istəsəm xudadan allam
Dəllək dükanın yadıma sallam
Dəllək dükanı tamam çıraqban
Məscidə gedər əlində qurban
Qurbanın olum yaşıl çuxalı
Dərbəndli isən yoxsa Nuxalı.
Bir püstə verdim badamdan aldım
Yarın sorağın adamdan aldım
Yar belə getdi şeydağı
Mən belə gəldim.

       Mahnı bitən kimi bir uşaq ortaya çıxıb guya acından ölümcül oxuyur:

Əlifdən beyəcən
Yüyürdüm öyəcən
Öydə çörək olmadı
Yüyürdüm samanlığa
Samanlıqda saman çox idi
Yeməyə iştaham yox idi.
Yüyürdüm bazara
Bazarda çörək çox idi
Amma cibimdə pulum yox idi.

       Bunu deyib qəşş edir, yerə yıxılır. Sonra uşaqlar onu dövrəyə alıb oxuyurlar və ağlayırlar:

Arşin uzun, bez qısa
Kəfənsiz öldü kosa.

       Kosa birdən ayağa qalxır. Hamı şadlanır. Sonra əllərindəki boş torbaları nənəmin qarşısına qoyub hamı oynayır və oxuyurlar:

Xanım ayağa dursun
Kosanın payını versin.
       Nənəm xonça gətirib uşaqların torbasına tökərdi.
       Babam Novruz bayramını bütün bayramlardan əziz tutardı. Hamıya bayram xələti alardı. Paltar tikilərdi. Qonşu qadınlar yığılıb səhərə qədər bizdə bayram şirniləri hazırlamağa kömək edərdilər. Təzə çilçıraq alınardı. Böyük qonaq otağı bəzədilərdi. Masanın üstündə səmənilər, şamlar, şəkərbura, paxlava, qoğal, şəkərçörək, qırmızı yumurta, bazarda satılan yemişlərdən düzülərdi. Babama hörmət əlaməti olaraq qohumlar səhər-səhər gəlib bayramlaşardılar. Qonşular, babamın həmkarları, tələbələri, dostları gələrdilər. Belə ki, bütün günü qonaq qəbul edərdik. Bu bayram mərasimi qırx gün davam edərdi.

       Nənəm isə bu bayrama bir ay əvvəldən başlardı: mis qazanlar ağardılardı, evlər təmizlənərdi, hər çərşənbə axşamı həyətin ortasında manqal qoyub içərisinə çoxlu üzərlik tökərdi. Bizə deyərdi ki, atılın üstündən üç dəfə, deyin ki, ağırlığım, uğurluğum havaya… Özü də oxuyardı:

Üzərliksən haşasan
Hər bir dərdə davasan
O yerdə ki sən varsan
Qada-bala qovansan
Qanqa qovuş
Qada sovuş.

       Xonçalar düzəldilərdi, şamlar yanardı, üskü payları paylanardı.
       Babam xalqımızın bütün adət və ənənələrini qoruyub saxlayırdı. Mən ona çox minnətdaram. Ona görə ki, vaxtilə ondan görüb öyrəndiklərimi indi cavanlara da öyrədirəm.

       Babam bir qayda olaraq ailəni yayda heç vaxt şəhərdə saxlamazdı. Uzaqlara getməyi də sevməzdi. O istirahət üçün Abşeron bağlarını hər yerdən üstün tutardı. Hər il Pirşağı, Fatmayi, Zirə, Türkan kimi, dənizə yaxın olan kəndlərdə, yaxşı ənciri, üzümü olan böyük bağ alıb ailəni köçürərdi ora. Ancaq elə ki, biz bir az böyümüşdük, nənəm babamdan xahiş edir ki, dənizi olan bağ istəmirəm. Uşaqlar gedərlər dənizə, mənim ürəyim partlar. Sən indi gəl bir dənizi olmayan bağ al, köçək ora. Nənəmin heç bir sözü yerə düşmədiyi kimi, bu məsləhətinə də babam razı olur. Beləliklə, nənəmin qohumlarından olan Firuzun bağını alırlar. Bu bağ Maştağa ilə Nardaran arasında olan Küladüzü deyilən yerdə idi. Xan bağının lap yanında. Bağ evinin iki otağı vardı. Sonra babam böyük bir mətbəx də tikdirdi. Hər səliqəsi ilə (təndiri, ocağı, suvaxanı). Həyətdə quyu vardı, suyu şor idi. Üç böyük ağ tut ağacı damdan hündürə qalxmışdı.

       O vaxtlar bağa köçmək çox çətin idi. Çünki indiki kimi elektrik qatarı işləmirdi, rahat asfalt yollar, bağ avadanlığını aparan maşın yox idi. Ümid bircə arabaya və «malakan furqonları»na qalırdı. Arabaya ancaq əşyalar yüklənərdi. Adamlar isə qatarla Zabrata qədər gedərdilər, ordan ya ayaqla ya da qazalağla. ikinci əsas məsələ isə ərzaq idi. Gərək üç aylıq bağ vaxtı yaşamaq üçün ehtiyat apara idik. Buna görə babam dəyirmana bir kisə buğda göndərərdi. Çoxlu quyruq əridərdik, düyü, çay, qənd, quru balıq və s. alardıq. Ən çətini isə neft idi. O illərdə neft aparmağa icazə verməzdilər. Bağa gedən yollarda əsgərlər dayanıb köçü yoxlardılar, əgər tapsaydılar, alardılar. Köçən gecə nənəm səhərə qədər yatmazdı. Aparacağımız şeyləri yığışdırardı. Bağ vaxtının gəlməsini səbirsizliklə gözlədiyimdən mənim də gözümə yuxu getməzdi. Onunla bərabər oturub bacardığım işlərdə ona kömək edərdim. Ən əvvəl bir günlük yol üçün bir neçə cür xörək hazırlardı. Ən birincisi doşab halvası idi. Nənəm deyərdi ki, bir yurddan köçənd ə və o biri yurda gələndə mütləq halva bişirmək lazımdır, bu, yaxşı adət hesab olunardı.

       Səhər alaqaranlıqda üç atlı «malakan furqonu» qapıya gələrdi. Bütün qablaşdırılmış şeylər furqona qoyulardı. Üstdən isə yorğan-döşək düzülərdi. Sonra da özümüz oturardıq. Evin salamat qalması üçün bir otaq ayırıb verərdilər gözətçiyə, o da istədiyi qədər pul alardı.

       Furqon şəhərdən çıxıb tozlu-torpaqlı yollarla gedərdi. Hərə özünə rahat bir yer tapıb oturardı. Babam isə uzanıb düşüncələrə dalardı. Hərdən də təkərlər çuxura düşüb furqonu bərk titrədəndə o, huşdan ayılıb sürücünü məzəmmət edərdi. Yollar sakitlik idi. Heç bir canlıya rast gəlmirdik. Gurultulu şəhərdən sonra adama bu səssizlik çox qəribə görünürdü. Elə bil başqa bir dünyaya düşmüsən. Təsadüfən başqa bir furqonla rastlaşmağımız böyük şadlığa səbəb olurdu. Furqonlar dayanıb içərisində kimlərin olduğu və hansı bağa köçmələri haqda məlumat alardılar. Ayrılandan sonra yenə tənhalıq başlardı.

       Tozlu-mazutlu yollardan sonra yamyaşıl çöllər başlayırdı. Bu yerlərdə əsgərlər furqonu saxlayıb yoxlayırdılar. Nənəmin xalçaya bürüdüyü putluq neft qabı ən aşağıda olduğundan neftin iyi gəlmirdi. Odur ki, bu yoxlamadan salamat keçərdik. May ayında sarı, qırmızı çiçəklərlə dolu olan bu yerlər necə də səfalı olur. Tək-tək çobanlar qoyun sürülərini yamaclara yayaraq tütəkdə yanıqlı melodiyalar çalırdılar. O vaxt Ağabacı ilə mən də məktəbdə öyrəndiyimiz Üzeyir bəyin "Çoban" mahnısı»nı şövq ilə oxuyub çobanlara səs verərdik:



Bu yerlərin soltanıdır çobanlar,
Həm bəyidir, həm xanıdır çobanlar.

       Furqon dayanardı, nənəm bişirdiyi xörəklərdən süfrə açardı, hamımız belə gözəl təbiətin qoynunda iştaha ilə bu təamları yeyərdik. Yol çox uzaq idi, biz hələ axşam bağa çatacaqdıq. Ətirli güllərdən dəstə bağlayıb yenə furqona oturardıq. Atlar kişnəyir, sürücü fitlə öz malakan mahnısını zümzümə edir. Biz hamımız mürgüləyirik. Yerimiz rahat, hərə özünü başqa aləmdə duyur. Bu gözəlliyi ancaq belə bir şəraitdə səyahətə çıxmış adamlar bilərlər.

       Babam hərdən tarı əlinə alıb həzin-həzin çalardı. Hərdən də gəzdiyi, gördüyü yerlərdən, bildiyi maraqlı söhbətlərdən bizə danışardı.

       Çox maraqlıdır ki, babam tək musiqiçi yox, incəsənətin bütün sahələrilə maraqlanan bir şəxsiyyət idi. O, poeziya vurğunu idi. Azərbaycan dilində, Fars dilində çoxlu şer deyərdi, bəlkə özünün də yaradıcılığı vardı, bu sahədə belə məclislərdən geri qalmazdı. Onun rəssam sənətinə olan sevgisi çox maraqlı idi. Evimizdə məşhur rəssam Şişkinin bir neçə böyük, rəngli əsəri vardı. «Meşədə» rəsmi qonaq otağında asılmışdı. «16-cı Lüdovikin ailəsi», «Göz bağlıca oynayan qızlar», «Nuhun gəmisi», «Təlatümlü dəniz» kimi rəsmlər, bundan başqa iki böyük albomda məşhur rəssamların əsərləri vardı. (Indi də evdə qalır). Bunlardan əlavə o özü də rəssamlar haqqında çoxlu məlumatları toplamışdı.

       Onun yolda furqonda danışdığı iki söhbəti heç vaxt unutmuram.
       Bir otağın ortadan pərdə ilə ayrılmış iki ayrı-ayrı hissəsində, iki rəssam hərəsi bir imarət şəkli çəkməli imiş. Onlardan biri hər gün gəlib rəngli boyalarla gərgin işləyir, o birisi isə lövhəyə bir eyni rəng çəkib parıldadırmış. Vaxt başa çatanda birinci rəssamın çox cözəl çəkdiyi imarət şəkli hazır olur. Ikinci rəssam isə hələ də lövhəni parıldatmaqda davam edir. Işlərə baxmaq vaxtı gələndə aradakı pərdə qaldırırlır. Birinci rəssamın rəngli boyalarla çəkdiyi şəkil çox bəyənilir. Ikinci rəssamın çəkdiyi lövhəyə baxdıqda isə qeyri-adi görünən bir imarət şəkli hamını heyran edir. Bu rəssam lövhəni o qədər ustalıqla parıldatmışdı ki, birinci rəssamın çəkdiyi imarət şəkli ikincinin ayna lövhəsi üzərinə düşüb əks edirmiş. Həmin yarışda qeyri-adi istedada malik olan ikinci rəssama üstünlük verilir.

       Içərisi su ilə doldurulmuş bir hovuz şəkli o qədər canlı, təbii görünürmüş ki, su aparmağa gələn adam əlindəki şüşə dolçanı suya batırmaq istəyəndə şüşə lövhəyə dəyib sınır. (Heyif ki, rəssamların adları yadımda qalmayıb).

       Axşam çağı bağımıza çatırdıq. Yolumuz nə qədər rahat və maraqlı olsa da yenə mənzil başına çatanda yorğun olurduq. Məlikrza adında bağbanımız ailəsi ilə bərabər evləri təmizləyib, ağardıb yolumuzu gözləyirdilər. Bu vaxt babamın ən əsas vəzifəsi sevimli nəvəsi Ağabacı üçün evin yel çəkməyən hissəsində yer düzəltmək idi. Qamışdan düzəlmiş yüngül bağ çarpayısı onun üçün qoyulardı, o bu uzun yoldan sonra mütləq rahatlanmalı idi. Inəyi olan qonşuya hər gün süd gətirmək sifariş olunardı. Çatan kimi nənəm bir tava halva bişirməyi unutmazdı. Furqonumuzu görüb sevincək görüşümüzə gələn qonşulara quru balıq, sabun, çit parça kimi hədiyyələr verməyi nənəm özünə borc bilərdi. Belə şeylər kəndlərdə tapılmazdı. Odur ki, ən yaxşı sovqat bunlar idi. Bir də ki, bağlar o vaxt hasar, divar içərisində saxlanmazdı. Yarım metr hündürlükdə daşdan düzəlmiş çəpərlərlə bağlar bir-birindən ayrılırdı. Hara kim gəlsə idi, hamı görərdi. Bircə xan bağı qonşu bağlardan hündür hasarla ayrılmışdı. Bağlarda indiki kimi işıq, qaz yox idi . Axşam olçaq onluq lampa yandırardıq. Böyük mətbəxdə yeməklər ocaqda hazırlanardı. Həftədə bir dəfə qonşu qadın gəlib təndirdə bizim üçün çörək yapardı. Axırda isə isti küpün içərisinə nənəm quru Ənzəli balığını yaş kağıza bürüyüb basdırmağı yaddan çıxarmazdı. Isti çörəyin ətri ətrafı bürüyərdi.