Ağabacı bağda çox darıxardı. Onun gündəlik həyatı nəzarət altında olurdu: belə ki, ona bağın içərisinə çıxmaq olmaz, çünki gün vurar, qum üstündə ayaqyalın gəzmək olmaz, çarhovuzda çimmək olmaz, soyuq dəyər, heç bir iş görmək olmaz. Bir sözlə, babam onu uşaqlıq çağlarının ən gözəl nemətlərindən məhrum etmişdi. Ağabacıya bağda ancaq bir iş tapşırılardı. Hava bəzən çox isti olurdu, nəfəs almaq mümkün olmurdu. Onda ona deyirdilər ki, dur ağacı tərpət, üç dəfə deginən:
Mən anamın ilkisiyəm,
Ağzı qara tülküsüyəm
Gilavar yat, xəzri qalx.
Bunu edəndən sonra doğrudan də sərin yel əsməyə başlardı. Axşam üstü olanda səkiyə xalça salar, samovar qoyub çay içərdik. Babam durub evə keçər və balaca şalı gətirib Ağabacının çiyinlərinə salardı, birdən soyuq dəyər. Görün ilk nəvə onun üçün nə qədər əziz idi. Onu hər şeydən qoruyardı. Çox təəsüf ki, göz bəbəyi kimi qoruduğu bu mələk xasiyyətli, saf, təmiz ürəkli nəvəsinə sonralar haqsız yerə hücum edən alçaqların qarşısını ala bilmədi. Buna onun ömrü çatmadı, çünki, o, 48 ildi ki dünyadan köçmüşdü.
Bağda bizə babamın həmkarları gələrdilər. Islam dayı, Məmməd Hənifə, Məşədi Məmməd Fərzəliyev. O gələndə evdə ayrı şənlik olardı. O, babamla həmkar olmuşdu, dostluğu da unutmurdu, birgə qramafon valına yazılmışdılar. O deyərdi ki, «Mirzə Fərəc, doğrusu, səninçin darıxmışam, sənin tarının səsini eşitmək, şirin barmaqlarını görmək istəyirəm, onuncun gəlmişəm, keçən günlərimizi bir az xatırlayaq».
Evimizin gün batan tərəfində səki bir az hündür idi. Ora xalça salınardı, yeməkdən sonra çay süfrəsi düzələrdi. Daşları babamın xüsusi sifarişi ilə ağ və qırmızı sümükdən hazırlanmış nərd ortaya gələrdi. Onu da deyim ki, nərd oyununda babam mahir usta idi. Onu heç kim uda bilməzdi. Nərddən sonra tarı əlinə alıb ən sevdiyi «Rast» dəstgahını çalmağa başlardı. O vaxt elə məğrur görünərdi ki, elə bil ki, nəyi isə fəth etmiş, bir döyüşdə qələbə çalmışdı. Bu vaxt yüksək bir əhval-ruhiyyə içərisində olurdu, dodağı bir az qaçırdı. Gülər gözlərinin ucu ilə Məşədi Məmmədə baxıb azca başını tərpədərdi. «Üşşaq»ı çalanda ayrı zövq keçirərdi. Çünki burada özünün şirin melodiyaları, xalları səslənirdi. Belə bir şövq ilə çalınan muğam dəstgahından həzz alan Məşədi Məmməd oxumağa başlardı. Səs ətrafa yayılardı. Bu səsi eşidən qonşular axşam düşməsinə baxmayaraq bir-bir, iki-bir gəlib səkinin gövrəsində oturardılar. Məclis böyüyərdi. Beləliklə, aylı axşamçağı başlamış musiqi məclisi bəzən səhərə qədər uzanardı. Babamda
nə isə qeyri-adi bir hal vardı ki, o, çaldıqca daha da ilhama gələrdi, qüvvətlənər, heç vaxt yorulmazdı. Ələlxüsus tək olmayanda. Maştağalılar muğamı sevən, yaxşı bilən, tarzən və xanəndələrə öz qiymətini verə bilən musiqiçi xalqdır. Onların 10-12 yaşında uşaqlarının bülbül ikim cəh-cəh vurub oxumaları indi də qulaqlarımda səslənir.
Nənəmin «Xingallar» adı ilə tanınan əmisi uşaqları, Səttar, Qulammirzə (müharibədə həlak oldu), qardaşı Ağarza, Ataməli, Necəfəlinin oxuduğu şirin muğamları kim unuda bilər? Səttarın bu məclisdə qəsdən çox yanıqlı səslə oxuduğu «Segah» muğamını Məşədi Məmməd təriflərdi. Məşədi Məmməd bir neçə gün bizdə qalardı və hər axşam belə musiqi məclisləri keçirilərdi. Nardaran kəndi bizə çox yaxın idi. Bizim xəzriyə baxan rəncərədən kəndin məktəbi aşkar görünərdi. Şələkət (sakit) havada bu çal-çağır səsinə o ətrafdan gələnlər də olurdu. Belədə məclis daha da maraqlı keçərdi. Hərə öz istedad və bacarığını nümayiş etdirərdi. Gələnlər arasında yaxşı qəzəl deyənlər də olurdu. Çox maraqlı söhbətlər, musiqiyə, muğama aid sual-cavablar başlanardı. Babam bildiklərini əsirgəməzdi. Gördüklərini, eşitdiklərini, səfər zamanı tanış olduğu bilici, maraqlı adamlardan çox həvəslə danışardı. Sonra da xahişlə bir muğam dəstgahı başlardı. O vaxt heç kimin cınqırı da çıxmırdı. Ayın aydınlığında bu qeyri-adi musiqi məclisinin bir ay
rı aləmi olardı. Hələ mən qatarla əkilmiş əncir ağaclarının arxasında oturub bu şənliyə qulaq asan qadın və uşaqları demirəm.
Bağda həyətimiz dördüncü hasara alınmışdı. Həyətdə üç böyük ağ tut ağacı və bir əncir ağacı vardı. Enli qazılmış quyunun suyu şor idi, ancaq buz kimi olurdu. Odur ki, qarpızı, yağı, əti və üzümü səbətlə iplə sallardıq quyuya ki, sərin qalsın.
Babam böyük bir hovuz tikdirdi, ona «dəryaca» dəyərdi. Qonşu uşaqlar hər gün uzunqulaq gətirib dol ilə (soyulmuş inək dərisi idi, bir tərəfdən iplə bağlanmışdı, içərisi uzunsov 20-30 vedrə su tutan boşluq idi) quyudan su çəkib çarhovuza tökərdilər. Oradan dəmir boru ilə suyu hasardan kənara aparıb bizim boş, ağacsız, meyvəsiz yerimizdə əkdikləri xırı suvarardılar. Odur ki, hovuzda hər gün təmiz su olardı. Mənə də ancaq bu lazım idi. Buz kimi suda hər gün bir neçə dəfə çimərdim. Bir dəfə bərk xəstələnmişdim. Nənəm mənə anasının adını verdiyi üçün çox sevirdi. Mən də ondan ayrılmazdım. Mənim istəyim onun üçün qanun idi. Qızdırmam artmışdı, ağlayırdım, başım ağrıyırdı. Nənəm mənə baxıb ağlayırdı. Elə bilirdi ki, indi öləcəyəm. Bütün bildiyi müalicəni edirdi. Alnıma gülabda isladılmış kirşan çəkdi, üzərlik yandırdı, bədənimi sirkə ilə ovxaladı. Keçdi mətbəxə ki, mənim üçün umac bişirsin. Mən yataqda uzanıb həyətə baxırdım, alov kimi yanırdım. Birdən hovuza gözüm düşdü, özümü bilmədim, cəld durub oraya qaçd
ım və buz kimi təzə doldurulmuş soyuq suya atıldım və dünəndən həsrətlə baxdığım suda üzməyə başladım. Suyun səsinə çıxdılar, böyük bir hadisə olubmuş kimi həyəcan qopardılar. Nənəmin qorxudan ürəyi xarab oldu. Hamı dedi ki, mən indi ölərəm. Hovuzdan məni çıxardılar, yatağa saldılar. Mən isə elə yaxşı olmuşdum ki, bütün ağrılar, qızdırma hamısı keçmişdi, tatamilə sağlam adam idim. Bu hadisəni uzun müddət təəccüblə qonşulara danışdılar.
Bağımızın qurtaracağında bir quyu vardı. Suyu qayadan çıxırdı, şollar suyu kimi təmiz və şirin idi. Bütün qonşular çay üçün buradan su aparardılar. Bir vedrə qoymuşdu babam orada, deyərdi ki, su «ehsandır», qoy aparsınlar. Evin yanında yerdən «şirəxək» çıxırdı. Sıxılmış üzüm şirəsinin içərisinə torbada bu şirəxəkdən töküb səhərə qədər saxlardılar ki, şirənin turşuluğu çəkilsin, sonra bu şirədən doşab bişirərdilər. Yaxşı doşab ancaq Abşeronda bişirilərdi. Çünki hər üzümdən istifadə etmək olmaz. Onun üçün şanı, şirəyi, sarıgilə üzümü lazımdır. Bir növ əhəngə bənzəyən ağ şirəxəki qayanın alt qatından ovub çıxarardılar. Çəkiclə, balta ilə. Ovuntu olardı, qida sodasına oxşardı. Bütün ətraf şirəxəki bizdən aparardılar. Bəzən də qonşular onu ağır boğaz ağrısında işlədirlər. Su ilə qarışıb parçaya yaxır, boğaza bağlardılar. Xəstəlik tez keçərdi.
Bizim bağdan bir az o yana Xan bağı idi. Bağın qarşısındakı yolda hündür ağ qum təpəsi vardı. Həmin yol bizim bağın kənarı ilə birbaşa Nardarana gedirdi. Axşamüsti babam darıxanda mənimlə qardaşım Nəsirə deyirdi ki, durun aparım sizi qum üstünə. Buranı biz də sevərdik. Hasarın üstünə qalxıb qumun üstünə atılardıq. Babam da oturub xəyala dalardı. Bu yerdən azca kəndə sarı qədim ovdan vardı. Içərisində pillələri salamat qalmışdı, suyu da vardı. Hərdən ora aparardı, baxardıq.
Bəzən Qurban bayramı bağ vaxtına düşərdi. Babam iki qoyun alardı, biri qara, biri ağ. Birinin hamısını paylardıq, o birini özümüz yeyərdik. Qoyun kəsilməmişdən əvvəl bəzənməli idi. Onu mənə həvalə edərdilər. Ağ qoyunun kəlləsinə və kürəyinin ortasında həna qoyardım, qızarardı, gözlərinə anamın sürmədanından milçi ilə sürmə çəkərdim. Sonra qoyunun ağzına bir parça qənd verərdim. Onu böyük tut ağacının altına gətirərdilər. Qoyunu kəsmək üçün isə bazardan adam çağrılardı. Axırda aynanı qoyunun gözü qabağına tutardıq ki, özünü görsün. Bu bəzək ayini qurturardı. Babam mənimlə qardaşım Nəsiri götürüb bağdan uzağa aparardı, qoymazdı baxaq. Qoyun kəsiləndən sonra gələrdik. Ustünə qırmızı məxmərdən örtük örtülmüş balaca padnosda ət payı paylardım qonşulara.
O illərdə bağlara çoxlu qaraçılar gələrdilər, uşaqları üçün paltar, pul yığıb aparardılar. Su içmək üçün isə bizim həyətə girərdilər. Babam onlarla qaraçı dilində danışardı. Qaraçılar buna təəccüb edərdilər. Ancaq o vaxt bu dili haradan öyrəndiyini soruşmadığım üçün indi peşimanam. Ərəb-fars dillərini isə Iranda neçə vaxt yaşadığı vaxtda öyrənmişdi. Erməni dilində sərbəst danışırdı. Deməli, mənim savadsız babam altı dil bilirdi.
Babamla əlaqədar məzəli əhvalatlar olub.
Maştağa bağında olanda bir axşam bizə oğru gəlir. Yaxşı ki, biz həmişə evdə yatırdıq, qapıları da bağlayırdıq. Axşam neft lampası yandı, qapılar bağlanırdı. Oğru zivədən asılmış paltaları yığanda gül ağacının altında qoyulmuş dəmir çarpayının mıxı ayağına möhkəm batır. Səhər biz qapını açanda paltarları görmədiyimiz üçün bildik ki, oğru gəlibmiş. Bunu qonşular bildilər və ləpiri tanıyan adamı çağırdılar. Belə görünür ki, kəndin daimi oğruları varmış, onların ayaqlarının ləpirini ayırd eləyən adam da varmış. O adam dedi ki, bu ləpir oğru Əliağanındır. Bu əhvalatdan xeyli keçmişdi. Bir dəfə babam qardaşım Nəsiri götürüb kəndə hamama gedir. Geyinərkən ayağı sarıqlı bir adam gəlir. Hamamçı ondan soruşur ki, nə olub belə axsayırsan, ay Əliağa? Cavab verir ki, getmişdim Mirzə Fərəcin evinə bəlkə bir xeyrə çatam, ancaq qaranlıqda ayağıma mıx batdı, indiyəcən sağalmayır. Üzdən babamı tanımayan oğru ehtiyatsızlıq etmişdi. Hamamçı him-cimlə oğruya işarə edir, oğru tez hamamdan çıxıb qaçır. Bu əhvalat babama o q
ədər təsir etmişdi ki, hər dəfə ondan ləzzətlə danışardı.
Pirşağı bağlarında istirahət edən ildə (onda mən körpə olmuşam) şəhərdən babamın yanına çoxlu həmkarları gəlirlərmiş. Belə qonaqlığın birində iki qoç alır, birini kəsirlər, yeyib-içib sübhə kimi oxuyub-çalıblar. Sabahısı ikincisini tövlədən gətirmək istəyirlər ki, kəssinlər, görürlər təzə soyulmuş dərisi, bir də ayaqları qalıb. Bunlar evdə şənlik edəndə tövlədə də qoçu kəsib soyub aparıblar.
1934-cü ildə musiqi məktəbində oxuyanda muğam müəllimimiz Mirzə Mənsur bacım Ağabacı ilə mənə məzəli bir əhvalat danışdı: «Baban Mirzə Fərəc Pirşağıda yaxşı səliqəli bir bağ alıbmış. Oraya əvvəllər minik yox idi. Torpaq yolla araba, fayton, qazalaq gedərmiş. Baban bir gün fayton tutub sevimli arvadı Güləndamla bağa gedir. Nənənin gözəl-göyçək, kök, çağ vaxtları imiş, qəşəng də geyinibmiş. Rəhmətlik arvadını ayrı cürə saxlardı. O, faytonçunun nəzər-diqqətini cəlb edir, tez-tez dönüb arxaya baxırmış. Çox sayıq olan baban buna dözə bilməyir, axırda təngə gəlib əmr edir ki, saxla faytonu. Sonra da nənənə deyir ki, dur düş faytondan. O da düşür. Baban əl atıb çarşabı götürür onun başından və faytonçuya açıqla deyir: «Ay kişi, bax indi bu xanıma nə qədər istəyirsən, nə vaxt baxmaqdan doydun, sürərsən gedərik. Yoxsa yollar dərə-təpədir, bizi dərəyə salarsan.» Çox pərt olmuş faytonçu min dəfə üzr istəyir. Yəqin belə bir müsəlman kişiyə birinci dəfə imiş ki, rast gəlirmiş. Sonra Mirzə Mənsur əlavə etdi ki, «bel
ə hadisələrdən baban mənim üçün çox danışıb. Vaxt olar yenə sizə danışaram, sağlıq olsun. Ancaq onu da deyim ki, Mirzə Fərəc dərya idi. Çox biləndi, çox da hazırcavab idi. Özünü belə yerlərdə itirməzdi. Hər sahədə dərin idi. Bütün tarzənlər də ondan elə bu xasiyyətinə görə çəkinərdilər.»
Babam Mirzə Mənsuru özünə ən yaxın dost bilərdi, onun alicənablığına inanardı. Odur ki, heç evdə danışmadığı əhvalatları ona danışarmış. Mənim yenə də səhvim olub ki, Mirzə Mənsurdan babam haqqında sorğu-sual eləməmişəm. Onun haqqında Mirzə çox şey bilirdi.
Bakıda, indiki Füzüli meydanında 1920-ci illərdə taxtadan çoxlu bəzzaz malları satan cərgə ilə düzülmüş dükanlar vardı (xalq arasında onlara sadəcə olaraq «butqalar» deyirdilər). Sonralar oranı söküb çəmənlik, güllük düzəltdilər. Bir tərəfdə, üzü M.Əliyev küçəsinə baxan güncdə böyük bir otaq vardı. Içərisində taxtadan uzun masa və yanında taxta skamya qoyulmuşdu. Xanəndə və sazəndələr oraya yığışıb oturardılar. Mən oranı görmüşdüm. Nərd oynayırdılar, gündəlik yeniliklərdən bilənlər bilməyənlərə nəql edərdi. Bir də müştəri gözlərdilər. Toyu, nişanı olanlar musiqiçi lazım olsa, oraya gələrdilər. Burada bir dəfə babamla əlaqədar məzəli və bir az da qorxulu əhvalat olur. Adi qayda üzrə, hərgünkü kimi burada oturub söhbət edirmişlər. Bu vaxt məzə üçün biri deyir ki, «üzündə xalı var», o biri deyir: «Nə xoş cəmalı var», babam qapı ağzında oturub küçəyə baxırmış. Bu dəmdə bir kök, alçaq rus jandarmı sinəsi medallarla bəzəkli halda oradan keçirmiş. Babam qeyri-ixtiyari olaraq deyir: «Bu köpək oğlunun nə çox me
dalı var.» Jandarm ona atılan sözü başa düşür, «çto, çto» deyib iki pilləni qalxıb tez içəri girir, yaxşı ki, həmkarları babamı gizlədirdilər, xəta sovuşur.
Bir dəfə Güləndam nənəm öz dayısı qızı, həm də qudası olan Şəhrəbanu nənəmi görməyə gedir (anamın anası). Onlar Mustafa Sübhi küçəsi, 159 nömrəli evdə yaşardılar. Axşam çağı evə qayıdanda Yuxarı priyut küçəsinin (Ketsxoveli) tinində yaşayan qoçu Necəfqulunun evinin qarşısından keçir. Necəfqulu qapıda dayanıbmış. Nənəm də hündürdaban ayaqqabı geyib, nazik çarşab örtübmüş. Bütün bunlar qoçunun diqqətini cəlb edir. Müsəlman arvadı belə bir geyimdə nə hünər eləyib saymazyana gedir. Qan vurur başına, əvvəl istəyir ki, tapanca ilə vursun. Sonra fikirləşir ki, qoy düşüm dalınca, görüm bu kimdir, hansı evə gedəcək. Nənəm Aşağı priyut küçəsi (Kamo) 95 ¹-li evə çatır (Kamo), içəri girir. Necəfqulu babamın evini çox yaxşı tanıyırdı. O, zəngi vurur. Xidmətçimiz Hacıbaba qapını açır, görür ki, əlində nağan tutmuş bir kişi açıqla deyir: «Mirzə Fərəcə de ki, Necəfquludur, onu görmək isətyir.» Babam gəlir qapıya, bilir ki, nə isə var. Qoçu çox həyəcanla deyir: «Fərəc əmi, yaxşı ki, övrət sənin qapına girdi. Ayrı qapı
ya girsəydi, bir gülləyə onu qurban edəcəkdim. Axı, biz də özümüzə görə bir kişiyik. Belə geyimdə küçəyə çıxmaq olar?» Babam səssiz onun cibinə pul qoyur, iş düzəlir. Nənəm ondan sonra daha faytonsuz heç yana gətməzdi.
Bakıda erməni-müsəlman qırğını zamanı babam bütün ailəni nənəmin Maştağada yaşayan məşhur «Xingallar» adlanan əmisi oğlu Qasıməligilə aparır. Maştağalılar çox qoçaq idilər, bütün yolları kəsib erməniləri kəndə buraxmırdılar. Gecə-gündüz silahlı keşikçilər mərdlik göstərirdilər. Bir müddətdən sonra özümüzlə aparılan ərzaq qurtarır. Firavan yaşamış ailə körluq çəkir. Şəhər evində isə hər şey vardı, ancaq ora getmək qorxulu idi, yolda öldürə bilərdilər. O vaxt Maştağada çay, qənd heç tapılmırdı. Maştağalılar quru ənciri od üstündə qovurub çay kimi dəmlərdidər. Babam buna dözməyir, məcbur olur şəhərə gəlsin. Bacardığı qədər ərzaq, çay, qənd, şokolad, yığıb kəndə gəlir. Zabrata qədər vaqonla, sonra isə kəndə qədər ayaqla gəlir. Xeyli getdikdən sonra görür ki, bir nəfər üzbəüz gəlir. Çox qorxur, fikirləşir ki, ermənidir, indi məni öldürəcək. Böyük heyəcan kiçirir, getdiyinə də peşiman olur. Gələn adam lap yaxınlaşanda görür ki, bir cavan türk zabitidir. O vaxt türklər Bakıda idilər. Babam sevindiyindən bilmi
r nə etsin, çantadakı çaylardan, şokoladdan ona verir. Bununla kifayətlənməyib cibindən qızıl saatını da açıb zabitə bağışlayır. Səmimi görüşüb ayrılırlar. Zabit səmimi təşəkkürünü bildirir. Babam sonra da xeyli nəzir-niyaz paylayır ki, bu xatadan salamat qurtarıb.
Babam 1927-ci ildə vəfat edəndən sonra hər yay həmin bağa köçürdük, ancaq babamsız.
Bir hadisə isə heç yadımdan çıxmayır. Bağdan köçəndə qazalağa oturduq. Qazalağa bir at qoşulurdu. Uzun yola çıxandan sonra haradansa bir qazalaq gəlib bizimkini ötdü. Bu, bizim sürücüyə çox toxundu. Başladı atı səsləməyə. Elə bil at da elə onu gözləyirdi. Başladı qaçmağa, yollar əyri-üyrü, sürücü ilə, birgə faytonda 8 adamıq. Babam acıqlandı. Ancaq güya təhqir olmuş sürücü heç qulaq da asmadı. Dedi ki, necə yəni onun «əfəl» atı mənim «ceyranımı» keçsin, buna dözmərəm. Onu tanıyıram, sonra kənddə məni biabır edər. Elə bu vaxt yazıq at dözməyib üzü üstə yerə dəydi, burnunun üstündən qan fışqırdı. Babam, ürəyi zərif adam bilmirəm buna necə dözdü. Biz yerə yıxılmadıq, ancaq qazalağın içində bir-birimizə dəydik. Böyük fəlakətdən qurtardıq. Ancaq o atın elə yaralanması, qəddar sürücünün üzündən əziyyət çəkməsi heç vaxt yadımdan çıxmayır. Ondan sonra daha babam bizi qazalağa mindirmədi.
Səhv etmirəmsə, 1932-ci ildə Maştağaya şosse yolu çəkilməyə başladı. Sonra da elektrik qatarı işlədi. Bağa getmək bir qədər rahat oldu. O da yadımdadır ki, elektrik qatarında bağa gedəndə dayanacaqlardan biri indi «Muxtarov» adlanır. Atam ayağa qalxardı, orada olan çoxlu neft buruqlarından bir neçəsini göstərib dəyərdi ki, baxın, bu buruqlar bizimki idi, o biriləri isə Mirtağının. Mən buraya hər dəfə gəlib işçilərə maaş verərdim. Deməli, tədqiqatçıların dediyi kimi, Mirtağının neft buruqları Sabunçuda yox, Muxtarovda imiş. Orada olan babamın neft buruqları da ona toyda Mirtağı ilə oxuyub çalanda toy yiyəsi tərəfindən verilmiş quyular idi.
Babamın bankda çoxlu pulu var idi. Görünür, bu, neftdən gələn pullar imiş. Ancaq Azərbaycanda Sovet hökuməti qurulanda pullar dövlətə keçdi. Babam hərdən yada salıb çox heyfsilənərdi. Evdə bir dəmir kassa sandıq vardı. Onun çox gizli açılıb bağlanan qıfılı vardı. Aşağı tərəfdə altdakı küncdə heç bilinməyən bir balaca dairəvi yer vardı. Ucu sivri bir əşya ilə basılmasaydı açarı nə qədər çalışsan da burulmazdı, açılmazdı. Onun künclərindən yerə mıxlamaq üçün yerlər vardı, onu yerə bərkidəndə götürmək də olmazdı. Içərisində həmişə pul olurdu. O vaxt, yəni 1919-cu ildə qəribə pullar vardı. Böyük palas böyüklüyündə, 25-liklər, 100-lüklər. Işlədəndə, xərcləmək lazım olanda qayçı ilə neçəsini kəsib götürərdilər. Uzun müddət o pullar bizdə qaldı, nənəm onları bağa köçəndə aparardı, palasın altından döşəməyə sərərdi. O dəmir kassada bir də gözəl xətlə yazılmış veksel vardı. Üstündə Kəblə Ağabala yazılmışdı. Mən onu 1960-cı illərdə artıq bir şey kimi cırıb atdım. Ancaq indi səhvimi başa düşmüşəm. Gərək yadigar q
alaydı, o bir qiymətli tarixi sənəd idi (görünür, Ağasəidoğlu Ağabalanın adına imiş).
III – YARADICILIQ YOLLARINDA
Mirzə Fərəc 14-15 yaşında olanda Bakıya Şiraz şəhərindən 5 simli tarı ilə gəlmiş Əli Şirazlidən tarda çalmağı öyrənir. Elə bil bu xalq çalğı aləti onun taleyinə yazılmışdı. Çox ürəklə həvəslə, səy ilə, gecə-gündüz çalıb ona məftun olur. Özünün istedadı sayəsində tez bir zamanda gözəl tarzən olur. Ancaq çalğı əsasında hiss edir ki, daha bir simin olması tələb olunur. Tarın səsini dolğunlaşdırmaq və tembrini gücləndirmək üçün 6-cı simin olması mütləq idi. Odur ki, Mirzə Fərəc 6-cı ağ kök simi əlavə edir3.
Fars xalq musiqisinin tədqiqatçısı Elza Zonis «Klassik fars musiqisi» kitabında yazır ki, tara 6-cı simi məşhur Iran tarzəni Dərvişxan əlavə etmişdir. Onun əsl adı isə dərviş Qulam Hüseyndir (1250-1306 hicri). O, tarzəndir. Tehran darülfünunu bitirmişdir4.
6-cı simin tara salınması ola bilər ki, Mirzə Fərəcin şəxsi təşəbbüsü və yaradıcıllıq axtarışlarının nəticəsi kimi ortaya çıxmışdır. Ancaq onu da nəzərə almaq lazımdır ki, «6-cı sim» ideyası o vaxtlar Cənubi Azərbaycanda, Iranda da yayılmışdır. Çox ola bilsin ki, Iranda yaxın yaradıcılıq əlaqəsində olan Mirzə Fərəc tara 6-cı simin əlavə edilməsi ideyasını Iran Həmkarlarından almışdır. Sonrakı illərdə Şuşada Sadıq Əsəd oğlu tarı dəyişdirmiş və simlərini II-ə çatdırmışdır.
Mirzə Fərəc tara sadəcə olaraq çalğı aləti kimi baxır. Onda musiqi mədəniyyətimizin keçmişini və gələcəyini görürdü. Babam musiqi nəzəriyyəsini, muğamların mənşəyini, tarixini dərindən öyrənməyə çalışır. Bu məqsədlə o, bir neçə il Iranda yaşayır ki, ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənsin. Orada ustad tarzən, kamançaçı və xanəndələrlə: tarzən Huseynqulu xan, tarzən Bəylər (Tehranda təhsil almışdı), kamançaçı Mirzə Səttar (1879-cu ildə Bakıya köçüb), kamançaçı Əlicanbəy, xanəndə Bala Cəfər, xanəndə Mirzə Ağacanla görüşür. Onlardan muğam dəstgahlarının tərkib hissələrini, quruluşunu öyrənir. Qədim yunan filosofları Əflatun, Ərəstun, Əbu Nəsr Fərabi, Əbu Əli Ibn-Sina (980-1037) kimi tarixi simaların əsərlərini və orta əsr risalələrinin oxutdurub qulaq asırmış. Çox təəsüf olsun ki, o savadsız idi.
Əski əlifba ilə təkcə adını və familini yazmağı atam ona öyrətmişdi. Ona görə ki, bəzi yerlərdə bu ona çox lazım olurdu.
Ancaq bunun müqabilində təbiət ona çox fitri istedad, kəskin yaddaş vermişdi. Bir dəfə eşitdiyi beyninə həkk olub qalırmış.
§ 1. Səfərlər, görüşlər
Mirzə Fərəc məşhur bir tarzən kimi ad-san qazanır. Toy-şənlik məclislərinin iftixarı olur. O, tək Bakıda, Abşeronda deyil, Azərbaycanda, Qafqazda, Orta Asiyada da tanınır. Tez-tez uzaq səfərlərə gedir. Odur ki, xalq ona Mirzə Fərəc deyə xitab edir. Iran xanlıqlarından vaxtaşırı dəvətnamələr alır. O, bir səfərlə əlaqədar çox gülməli bir əhvalat danışmışdı. Iranda bir xan musiqi məclisi düzəldir. Bakıdan Mirzə Fərəci dəvət edir. O da ən sevdiyi dostu həmkarı xanəndə Ağasəid oğlu Ağabala ilə gedirlər. Məclisdə babam bir «Rast» dəstgahı çalır. Ancaq xanın üzündən görür ki, o narazıdır. Keçir başqa muğama. Xan yenə də razı qalmayıb üz-gözünü turşudur, yanın da oturmuş adama dönüb «Çə» (farsca «yox») deyir. Babam tez başa düşür ki, bu xan muğam başa düşən xanlardan deyil. Onu mütrüb sayağı yüngül musiqi ilə əyləndirmək lazımdır. Durur ayağa qavalı alır əlinə və keçir xanın qarşısına başlayır fars dilində oxumağa:
Bu mənim gözüm
Bu mənim qaşım
Oramı yellətmə
Buramı yellətmə
Xan bunu eşidən kimi qəh-qəh çəkib gülür. «Xub-xub» deyir, sevinir. O, bu meyxana tipli mahnını başa düşür, bəyənir və çoxlu baxşış da verir. Bu söhbəti evdə babamdan eşitmişəm.
Babam çox həssas, ayıq, məclisi ələ almağı bacaran, hər kəsin öz dilini bilən bir sənətkar idi.
1904-cü ildə Pəhləvi (Ənzəli) şəhərindən Kəblə Mömin Xandan teleqram alır, onu toy məclisini aparmaq üçün dəvət edirlər. Xanəndə Ağasəid oğlu Ağabala ilə Irana gedirlər. Toy mərasimi qurtarandan sonra şəhər klubunda bir ay konsert verirlər. Böyük müvəffəqiyyətlə keçən bu konsertin səsi-sorağı Rəşt şəhər hökmdarına Səmsam-əd-dövləyə çatır. Onu Bakı musiqiçiləri çox maraqlandırır, onları görmək istəyir. Bu məqsədlə babamın dəstəsini sarayına dəvət edir. Sarayda geniş bir musiqi məclisi qurulur. Saray addamları, Iranın məşhur çalıb-oxuyanları, adlı sanlı qonaqlar bu məclisə toplaşırlrar. Bu təntənəli məclisdə hökmdar Bakı və Iran musiqiçilərinin müsabiqəsini təşkil edir. Müsabiqənin şərtləri belə idi ki, bakılılıar əgər məğlub olsaydılar bir daha Irana ayaq basa bilməyəcəkdilər.
Məclisdə hökmdarın işarəsilə qabaqca Iranın musiqiçiləri çalıb-oxuyurlar. Axırda babam bir dəstgah çalmağa başlayır. Xeyli çalandan sonra görür ki, Iranın musiqiçiləri bir-bir durub gedirlər. Uzun müddət çalınan bu «Rats» dəstgahı məclisdəkilərin hamısını, eləcə də hökmdarı heyrətləndirir. Beləliklə babamgil bu çox gərgin yarışda qalib çıxırlar. Ayrı cürə də ola bilməzdi. Ulu, mötəbər mənbələrdən muğamların sirrlərini kəsb etmiş Mirzə Fərəc bu yarışa qədər 40 ildən artıq əlində tutduğu etibarlı tarı ilə belə sınaq meydanlarından dönə-dönə zəfərlə qayıtmışdı.
Hökmdarın göstərişi ilə üzərinə zərli parça örtülmüş böyük bir xonça babamın qarşısına qoyulur. Örtüyü qaldıranda xonçada sədəflə bəzədilmiş bir tar görünür. Tarın çanağında və kəlləsində Şiri-Xurşid (Iran dövlətinin gərbi) sədəflə həkk olunmuşdu. Tarzənə bundan artıq qiymətli mükafat nə ola bilərdi!..
Mirzə Fərəcin bu məclisdə tək özünü yox, bütün Azərbaycanı, Bakı musiqi ictimaiyyətini təmsil etdiyi üçün bu mükafat Bakı tar məktəbinə verilən mükafat idi.
Babamın bu ən qiymətli yadigarı olan tarı indi Azərbaycan EA-nın tarix muzeyində saxlanılmaqdadır5.
Mirzə Fərəcin belə maraqlı səfərlərindən biri 1886-cı ildə Şamaxı şəhərinə olmuşdur.
XIX-cu əsrin ikinci yarısında məşhur şairlər yetişdirən Şamaxıda Beytüs-Səfa ədəbi musiqi məclisi fəaliyyət göstərirdi. Bu məclislə yanaşı Şamaxıda dövlətli və alicənab şəxs olan Mahmudağa Əhmədağa oğlu Məmmədzadənin təşkil etdiyi xüsusi musiqi məclisi yığıncağı da vardı. Bu məclisin əhəmiyyəti onda idi ki, o, xanəndə və sazəndələr üçün geniş yarış meydanına çevrilmişdi. Hər musiqiçi ora ayaq basa bilməzdi. Mahmudağa muğamlara çox yaxşı bələd idi. Ona görə hər sənətkarın qiymətini düzgün verə bilirdi. Odur ki, onun musiqi məclisinə ancaq yüksək musiqi mədəniyyətinə malik olan bacarıqlı, bilici, istedadlı musiqiçilər gedərdilər. Mirzə Fərəc öz quvvəsinə və sənətkarlığına inandığı üçün bu dəvətnaməni qəbul edir. O, bu məclisdə oranın daimi üzvü olan məşhur xanəndə Mirzə Məhəmməd Həsənlə birlikdə çıxış edir. Tarzənin özünün tərtib etdiyi proqramdan əlavə məclisdə olan mötəbər qonaqların arzuladığı musiqini, muğamları çalmalı idi. Mirzə Fərəc bu imtahandan qürurla çıxır. Mahmudağa onun ifasına yüksək qiymə
t verir. Bir neçə gün qonaq saxlayıb sonra hörmətlə yola salır.
Mirzə Fərəc Bakıya, həmkarlarının yanına üzü ağ dönür. Bu da bir qələbə idi. O Şamaxı məclisində Seyid Əzim,Sabir, Əli Əkbər Qafil kimi ustadlarla tanış olmuşdu. Onların arasında Seyid Əzimi daha çox sevmişdi. Odur ki, sonralar tez-tez Seyid Əzimi xatırlar və onun qəzəl və qəsidəlirini əzbərdən deyərdi, onun söhbətindən şirin-şirin danışardı.
Bu məclisin fəaliyyətindən uzun illər keçməsinə baxmayaraq ona rəhbərlik edən Mahmudağa heç vaxt unudulmayır. O, elə bir şəxsiyyət olmuşdur ki, Şamaxının abadlaşdırılması üçün, eləcə də musiqinin inkişafı üçün böyük miqdarda xərcləri öz üzərinə götürmüşdür.
Xalqımız bu xeyirxah insanın böyük işlərini, xalqa xeyirxah xidmətlərini yada salmaq üçün 1989-cu ilin dekabrında Azərbaycan Dövlət Akademik Dram teatrında gözəl təşəbbüs həyata keçirildi. «Muğamla yoğrulan ömür» adlı ədəbi bədii musiqili gecə təşkil edildi. Mədəniyyət nazirliyi isə Şamaxıda Mahmudağa türbəsi yaratmağı qərara aldı. Bu təşəbbüs xalqımızın ürəyidən oldu. Belə şəxsiyyətlərimiz çoxdur. Onları müasirlərə tanıtmaq ən nəcib işdir.
Babamın gənclik dövründə Şimali Qafqazda, Orta Asiyanın şəhərlərində də musiqi məclisləri vardı. Bir məclis də Içəri şəhərdə yaşayan həvəskar musiqiçi Məşədi Məlikin (1838-1909) evində toplanırmış. Bu məclis «Məşədi Məlikin salonu» adı ilə məşhur imiş (1873-də).
Bu məclisə uzaq səfərlərdən də gələnlər olurmuş. Tiflisdən, Qarabağdan, Şamaxıdan və b. yerlərdən. Əsas etibarilə isə Bakının xanəndə və sazəndələrinin görüşüb yarış keçirdikləri və mübahisələrə geniş bir meydan verilən salon idi. Buraya kimlər toplanmazmış. Seyid Mirbabayev, Mirzə Fərəc, Cabbar Qaryağdı oğlu, Məşədi Zeynal, Kəblə Ağabala Ağasəid oğlu, Alapalas oğlu Ağabala, Ələsgər Abdullayev və başqaları. Bu məglis öz mustəqilliyi və orijinallığı ilə, yaradıcıllıq meylləri etibarilə bir musiqi məktəbi idi. Bu məktəbin Mirzə Fərəc kimi qüdrətli tarzəni və çox yüksək gözəl səsilə dinləyiciləri məftun edən Ağa Səid oğlu Ağabala kimi xanəndəsi vardı. Bu məclisin təşkilatçısı, təşəbbüskarı Məşədi Məlik idisə, Mirzə Fərəc onun yaradıcılıq çəşməsi, döyünən ürəyi, düşünən beyni idi.
Bakı musiqi məclisinin ən düzgün və obyektiv xarakteristikasını respublikanın xalq artisti Səid Rüstəmov vermişdir. Səid Rüstəmov Bəhram Mansurovun 60 illik yubileyi münasibətilə radioda çıxışında Bakı musiqi məclisini ətraflı səciyyələndirərək göstərir ki, Mirzə Fərəc bu məclisin ən yaxın, fəal iştirakçısı olmuş və özünün yüksək sənətkarlıq qüdrətilə bu məktəbin dayaq sütunlarından biri idi. Mirzə Fərəc bu məclisdə özünün qeyri-adi çalğı texnikasını, bəstələdiyi təsnif və oyun havalarını, muğamlara gətirdiyi şirin xallarını nümayiş etdirməkdən ləzzət alırmış.
1870-ci illlərdə Mirzə Fərəcin Sadıqcan ilə Bakıda ilk dəfə əlamətdar bir görüşü olur. Bakıda varlı bir sahibkar öz toy məclisinə Mirzə Fərəci dəvət edir. O, xanəndə Kəblə Ağabala Ağasəid oğlu ilə toyu aparmalı idilər. Bu məclisə Tiflisdən Sadıqcanı Cabbar Qaryağdı oğlu ilə bərabər dəvət edirlər. Toy sahibinin məqsədi bu iki ustad tarzən və məşhur oxuyanları qarşılaşdırmaqla öz toy məclisinin maraqlı və daha şən keçməsini təmin etmək idi. Bu toy bir növ, yarış meydanına çevrilir. Hər dəstə öz məharətini nümayiş etdirir. Bu görüş babamla Sadıqcanın ilk təsadüfi görüşü idi. Məclisdə bir neçə görkəmli adam Kəblə Ağabaladan xahiş edirlər ki, bir az Mirzə Sadıqla oxusun. O, buna razı olur, deyir mən ancaq Mirzə Fərəclə oxuyuram (babam Ağabalanı çox sevirdi, bəyənirdi. Onlar uzun müddət birgə oxuyub, çalmışlar. Ağabala da deyərmiş ki, Mirzə Fərəclə oxumaq mənə ruh verir. O, çox yaxşı müşayiət etməyi bacaran tarzəndir. Çox adam yaxşı çala bilər. Ancaq xanəndəni çaşbaş salar. Onların birgə çox uğurlu səfərlər
i olub).
Toy məclisi bitdikdən sonra Mirzə Sadıq babamla səmimi görüşüb ayrılarkən deyir ki, «əhsən Mirzə Fərəc. Əgər mən bilsəydim ki, Bakıda sənin kimi ustad tarçalan var, heç zəhmət çəkib bu uzaq yolu bura gəlməzdim» 6.
Deməli Sadıqcan da babamı birinci dəfə görürmüş. Lakin bəzi tədqiqatçılar iddia edirlər ki, guya Sadıqcan Bakıda Mənsurovlar ailəsində hətta yaşayıb. Mirzə Mənsura dərs də verib. Əgər bu düz olsa idi, yuxarıda dediyim o toyda onların görüşü təsadüfi ilk görüş olmazdı. Digər tərəfdən də Mirzə Mənsur həmişə deyərdi ki, mən heç Mirzə Sadığı görməmişəm. Mirzə Mənsurun tələbəsi olmuş indi qocaman tarzən Kamil Əhmədov da bunu təsdiq edir.
Mirzə Mənsurun xatirələrində də deyilir: «Bizim evə Bakıda yaşayan xanəndə Baladadaş, tarzən Zeynal, Lazer, Mirzə Fərəc, kamançaçı Qosti və başqaları da tez-tez gələr, çalıb çağırardılar. Mən hələ uşaq yaşlarından bu görkəmli sənətkarların çalıb oxumağını dinlərdim, bu, getdikcə məndə musiqiyə olan həvəsimi artırardı. Mənim ilk tar müəllimim Mirzə Fərəc olmuşdur. O, mənə tar çalmağı öyrətməklə bərabər, həm də muğamların adları, onların mənası, hissə və şöbələri haqqında maraqla danışardı» 7. Indi hamıya çox yaxşı məlumdur ki, Mirzə Fərəc Mansurovlar ailəsinin ən yaxın adamlarından olub. Ustad Mirzə Sadıq haqqında dürüst olduğu kimi yazılsaydı yaxşı olardı.
Mirzə Fərəcin tərcümeyi halında bir maraqlı görüş də yazılıb. 1906-cı ildə Iran şahı Müzəffərəddin Qaçar Avropa səyahəti zamanı Bakıya gəlir. O, indiki filarmoniya ilə üzbəüz evdə qalardı. Bu ev 1893-1894-cü illərdə tikilən evdir. Bu bina klassik memarlıq üslubunda olmaqla yanaşı, burada müəyyən dərəcədə müasirlikdən də istifadə edilib. (indiki Istiqlal küçəsi, ¹ 27). Şahın şərəfinə bu evdə musiqi məclisləri təşkil edilir. Orada çalmaq üçün Mirzə Fərəci də dəvət edirlər. O da xanəndə Mir Tağı Mirzəbabayevlə bir neçə gün şahın görüşündə çalıb oxuyurlar. Azərbaycan və fars dillərində oxunan muğamlar təsnif və mahnılar həm şahın və həm də görüş zamanı məclisə toplaşanları valeh edir. Babam Iranda məclislərdə çox çaldığı üçün onların musiqi zövqünü yaxşı bilirdi. Odur ki, şah tərəfindən hər ikisi qızıl medalla təltif olunurlar.
Mirzə Fərəcin özünə məxsus məclis aparmaq qaydası vardı. Ən əvvəl bir marş və ya vals çalar, məclisi bir növ ələ alarmış. Sonra isə muğam dəstgahlarına keçərmiş. Çox həzin və şirin xırdalıqları ilə məclisdəkliləri sehrlər və «yatırarmış». Buna nail olandan sonra musiqini dəyişib oyun havası çalar, hamını «oynadarmış». Özü deyərdi ki, muğam dəstgahlarını, xüsusən «Segah»ı və «Şur»u 3-4 saata çalıb qurtarmazmış.
Babam tar çalanda hərdən başını tarın çanağı üstünə qoyardı. Bu vaxt mən onun üzünə, gözlərinə baxardım. O, bəzən gözlərini yumub qaşlarını çatardı. Gah da başını qaldırıb bir an barmaqlarını pərdələr üzərində sakit saxlardı, azca silkələrdi. Həzin səs dalğalanardı. O, köks ötürərdi, dodağı qaçardı, elə bil kiminləsə danışır, ancaq səssiz, dilsiz. Bəlkə bu anda daxilində əmələ gələn ikinci bir səsi dinləyir, ona o qədər aludə olurdu ki, ətrafı hiss etmirdi.
Bununla bağlı olan bir hadisə yadıma düşür. Bir dəfə onun belə sehrlənmiş vaxtında qapı balaca aralandı, tələbələrindən biri yavaşca içəri girdi və qapının yanında qoyulmuş səndəldə oturdu və diqqətini babamdan ayırmadı. O, qorxurdu ki, babamı öz aləmindən ayıra bilər və beləliklə də bu gözəl musiqini eşitməkdən məhrum olar. Belə dəqiqələrdə babamı dinləyən şəxslər özlərini çox xoşbəxt hesab edirldilər.
ƏDƏBIYYAT
1. D.A. Axundov. Arxitektura drevneqo i ranne-srednevekovoqo Azerbaydcana. Bakı, 1986, Azərnəşr.
2. Nəsir Rzayev. Möcüzəli qərinələr. Bakı, Azərnəşr, 1984, səh. 35.
3. Azərbaycan tarixi muzeyi, elm şöbəsi, inv. 386.
4. Ev arxivi, qov. 43, sənəd ¹ 7.
5.V.Əbdülqasımov. «Azərbaycan tarı», Bakı, Işıq, 1989, s.15.
6. Azərbaycan tarixi muzeyi, inv.¹ 10294.
7. Rzayev I.F. «Mirzə Fərəcin tərcümeyi halı». Azərbaycan tarixi muzeyi. Elm şöbəsi. F 386.
