КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
AZƏRBAYCAN-FRANSA MƏDƏNI
ƏLAQƏLƏRI INKIŞAF EDIR
.
TOTALITAR MƏDƏNIYYƏT VƏ MUSIQI
Şahnəzər HÜSEYNLI,
Nərgiz KƏRIMOVA
«RAST»
musiqili-bədii filminin ssenarisi
Rauf NAĞIYEV,
Oqtay RƏCƏBOV
AZƏRBAYCAN MILLI ADƏT
VƏ ƏNƏNƏLƏRININ BƏDII-ESTETIK MAHIYYƏTI
Ilqar HÜSEYNOV
LIRIK XALQ MAHNILARININ BƏDII-ESTETIK XÜSUSIYYƏTLƏRI
Naibə RZAYEVA

       Azərbaycan lirik xalq mahnılarında lirik motivlər tarixi inkişafı prosesində məzmunvə istiqamətinə görə ailə məişət zəminində əvvələr utilitar–təmənnalı, yəni adət-ənənə meyarları ilə səciyyəlləndirmə kəsb etmiş və bu səbəbdən də müəyyən mənada, ümumi, tipikləşmiş, sosial psixoloji görüşlərlə, baxışlarla tərənnümə gətirilmişdir. Bu aspekdə lirik ovqat əvvəllər bədii və estetik məzmun daşımaq səciyəsinə qalxmaya doğru təkamül yolu keçsə də, hələ müstəqil fenomen ola bilməmişdir. Bu nə deməkdir? Söhbət ondan gedir ki, təsvir edilən obyekt kimi seçilmiş insan, qəhrəman, onun varlığı, sözün əsl mənasında lirizm xüsusiyyətlərini kəsb etmədən təmənnalıqla, utilitar əxlaqi baxışlarla mahnı məzmununa daxil olmuş və bu səpqidə onu tərənnüm edənin ailə-məişət mündəricəsində əhval-ruhiyyəsini ifadə etmişdir. Belə mahnı mətnlərində bədii-poetik səciyyə və təbiidir ki, onun inkişafının nəticəsi kimi formalaşan mənəvi estetik tutum səciyyəsi daşıya bilməzdi. Başqa sözlə, tə rənnümə gətirilən insana «məhəbbəti» əksər hallarda onun sosial mövcudluq dərəcəsi, var-dövlət zəmini, qohumluq, mülki yaxınlıq, qonşuluq və s.b. kimi utilitar-təmənna amili səciyyələndirmişdir.. Bu meyar baxımından bir sıra xalq mahnısının mətnlərinə diqqət yetirək.

        «Sona xanım» adlı xalq mahnısının beş bəndlik mətninin, məzmununda müəyyən döv1rlərdə, xüsusilə məhəbbətə utilitar, xeyir, fayda, məqsədli yanaşma zamanlarında qısa müraciətlə oğlanın seçiminə xidmət edən ovqat xüsusi vurğulanır. Onun camalı, hüsnü üzündə xalı, atının quyruğu və yalı kimi obraz xüsusiyyətləri ilə yanaşı qəhrəmanın zənginliyinə dəlalət edən dövlətinin, malının, ev-eşiyinin, yaxşı otaqlarının, zallarının mövcudluğu ön plana çəkilir.

Evlərinə getdim qonaq
Anası açdı əl-ayaq
Gətirdi bal, yağ, qayqanaq
Dövləti malı yaxşıdır.

Atama sirrimi açaram,
Deməsəm ölləm, açaram,
Verməz, qoşullam qaçaram,
Otağı, zalı yaxşıdır.

       Mahnının mətnində əvvəlki üç bəndin poetik vurğusunu təşkil edən «yaxşıdır» rədifinin önündə işlənən «camalı», «xalı», «yalı» qafiyələrinin bədii obrazı ilə yuxarıda nəzəri məqsədimizə müvafiq misal gətirdiyimiz iki bəndəki «dövləti malı» və «otağı zalı» obrazları arasında məntiqi təzadlar vardır. Çünki ilk üç qafiyə-obrazın obyekti məhəbbət duyğusunu şeriyyə səpkisində vəsf etdiyi halda, sonrakı qafiyə-obraz sosial mülkü məna daşıyır və buna görə də onlar arasında bədiilik və estetiklik baxımından dissonans (uyğunsuzluq) yaradır. Bu uyğunsuzluq çərçivəsində sinkretik şəkildə, bir-birilə mənaca və funksiyaca uyuşmazlıq məcrasında sosial-mülkü məqsəd aparıcı olur və bədii təfsir məqamı ona tabe edilir. Buna görə də mahnıda lirik qəhrəman bədii poetik müstəviyə gəlmir, əksinə utilitar-praktik obraz məzmunu kəsb edir. Belə mahnı mətnləri hələ lirizmdən uzaq olur və onların estetik mündəricəsi yox dərəcəsinə düşür. Mahnı mətnlərinin poetik mədəniyyətinə uyğun g əlməyən bu səpkidəki məzmun qafiyə-obrazlar vasitəsilə, bədii forma-qoşma, gəraylı, rübai, qəzəl və s. forma çərçivəsinə salınsa da sözün əsl mənasında, bədii estetik səviyyəyə qalxmış, insanın mənəvi ovqatı, hissi aləmini tərənnüm etmir. Belə mahnılar, necə deyərlər, özlərinin tarixi yerini öz mündəricələri ilə müəyyən edir, daha dürüst deyilsə, məhəbbət lirikasının təkamülü prossesində ibtidai utilitar zövqün təzahürü kimi səciyyələnir. Başqa xalqların folklorunda əxlaqi praktiki qərəklik pafosuna uyğun olan lirik xalq mahnıları Azərbaycan xalq poeziyasında da müəyyən yer tutmuşdur. Buna misal olaraq, qohumluq, qonum-qonşuluq, patrialxal zəmində formalaşmış sosial-psixoloji, ənənəvi ovqatın, əhval-ruhiyyənin ifadəsi olaraq xalq poeziyası tarixində meydana çıxan mətnlərin impulsları əsasında qoşulan lirik mahnı az deyi. Misal olaraq, əmioğlu, xalaqızı, s.b k. qohumlarla bağlı patriarxal mündəricəli mətnlərə diqqət yetirək. «Əmioğlu» adlı və əmimoğlu xitabı ilə qoşulmuş mahnının dörd bəndli mündəricəsindək i iki bəndi alaq.

Gedin deyin Laçına, əmim oğlu
Bəzək vursun saçına, əmim oğlu,
Üç il var nişanlıyıq, əmim oğlu,
Bəs toy qaldı haçana əmim oğlu.

Gedin deyin əmimə, əmim oğlu
Qalsın dərdi-qəmimə, əmim oğlu,
Nə vaxt yelkən çəkərsən, əmim oğlu,
Getmək üçün gəmimə, əmim oğlu.

       Göründüyü kimi, buradakı pafosun əsas istiqaməti Azərbaycan sosial-psixologiyasının, onun tərkib hissəsi olan ənənəvi düşüncənin təzahürü kimi öz ifadəsini tapmış və məhz onun zəminində poetikləşdirilmişdir. Mətndəki məzmun vurğusu - üç il nişanlı qalmış qızın toy həsrəti aparıcı motiv olur. Lakin bu həsrətin, nigarançılığın həllinin doğma əmisinə həvalə edilməsi, onun dərd-qəminə çarə qılması haqqında müraciət bədii bənzətmə ilə poetikləşdirilir: «Nə vaxt yelkən çəkərsən, qetmək üçün gəmimə» ifadəsi, müraciət olunanın hissinə, duyğusuna təsir etmək üçün bədii-estetik səpkiyə gətirilir. Məhz buna görə də qəhrəmanın istək və arzusu tədricən şəxsi həyəcanla müstəqilləşir və müəyyən mənada estetik pafos kəsb edir.

       Deməli, cəmiyyətdə mövcud olan hər hansı fərdin, şəxsin lirik həyatı təmənanlıqdan bədii –estetik pafosa doğru inkişaf tapır və bu xüsusiyyət xalqın mənəvi ovqatını daha parlaq daha təsirli epitetlərlə, təşbihlərlə tipikləşdirib ifadə etmək təzahürü kimi çıxış edən lirik xalq mahnılarında böyük vüsət tapır. Bu cür mahnılarda lirik «mən» öz mənəvi haqqı uğrunda mübarizəyə qalxan müstəqil şəxsiyyət kimi qarşımızda durur.