ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
AZƏRBAYCAN DILINDƏ
MUSIQIŞÜNASLIQ TERMINLƏRININ MÖVCUD VƏZIYYƏTI HAQQINDA
Elxan BABAYEV
ÜZEYIR HACIBƏYOVUN
«LEYLI VƏ MƏCNUN» OPERASINDA
MUĞAM VƏ MILLI LAD UYĞUNLUĞUNUN BƏZI MƏSƏLƏLƏRI
Cəmilə HƏSƏNOVA
ŞƏKININ TARIXI, MƏDƏNIYYƏTI
VƏ MUSIQI FOLKLORUNA BIR NƏZƏR
Səadət TƏHMIRAZQIZI
VIKTOR BELYAYEV
VƏ AZƏRBAYCAN XALQ MUSIQISI
Ellada HÜSEYNOVA
QARABAĞIN MUSIQI DÜNYASI.
MEHRALIYEVLƏR AILƏSI
Yusif VƏLIYEV

       Musiqi folkloru xalqımızın zəngin mədəniyyətinin bir şaxəsini təşkil edir. Ümumiyyətlə, folklor nümunələri ayrı-ayrı fərdlər tərəfindən yaradılsa da onların sadə dili, məzmun etibarilə sırf xalqın psixologiyası, adət-ənənələri, gündəlik məişət həyatı ilə bağlılığı bir sözlə xalqın içindən çıxmış bir sənət nümunəsi olması onu bütöv xalqın adı ilə bağlayır. Beləliklə bu qənaətə gəlmək olar ki, xalqımızın musiqi folkloru müxtəlif dövrlərdə yaşamış insanların təxəyyülünün təcəssümüdür. Folklor nümunələri əsrləri adlayıb dildən-dilə, nəsildən-nəslə keçərək, bu günümüzə gəlib çatmışdır. Bu yolda müxtəlif dövrlərdə yaşamış alim və tədqiqatçıların eləcə də xalq içindən çıxmış ifaçıların mühüm xidmətləri olmuşdur.

       Xalqımızın böyüklüyünün bir cəhəti də odur ki, onun zəngin folkloru var. Elə bir folkloru ki, müasir dövrdə yaranan professional sənət nümunələri də məhz, həmin mənbəyə istinad edir.

       Bu yerdə professor qəzənfər Paşayevin folklor haqqında dediklərinə nəzər yetirək:

        «Xalqın ən böyük sərvəti onun folklorudur. Bir az da dərinə getsək, çəkinmədən deyə bilərik ki, folklor sözün həqiqi mənasında xalqın ruhu, psixologiyası, tarixidir. Onun istək və arzularının təsəvvür və təfəkkürünün, mənəvi aləminin güzgüsü, tükənməz incilər xəzinəsidir. Hələ bu az imiş kimi «folklor» Şərq müdriklərinə öz sərrastlığı və dəqiqliyi ilə seçilən elə bir hikmət bəxş etmişdir ki, eşidənlər bir yandan mat qalır, digər tərəfdən də onlara pərəstiş edirlər».

       Professor Yaşar Qarayev də haqlı olaraq qeyd edir ki, əsatir və bayatıda, nağıl və dastanda əbədiləşən, canlı yaddaşa çevrilən, heç kəsin soyunu, kökünü unutmağa qoymayan, onu parçalanmaqdan xilas edən, şüurda, düşüncədə, mənəviyyatda xalqın böyüklüyünü təmin edən məhz folklordur.

       Yuxarıda xalqımızın zəngin folkloru olduğunu qeyd etdik. Bu zəngin folklorun da əsas bir hissəsini xalq musiqisi təşkil edir. Və bu xalq musiqisinin tərkibinə də əsasən mahnılar, rəqslər, havacatlar, laylalar və s. nümunələr daxildir. Təbii ki, bu nümunələr də birdən-birə yaranmayıb və birdən-birə xalqın folkloru mövcud olmayıb. Elə bu iki fikrin ardınca getsək, qalaq-qalaq kitablar oxumalı və tarixin çox qatlarına baş vurmuş olarıq. Amma indiyə qədər oxuyub-öyrəndiklərimiz bunları deməyə imkan verir ki, «insanın ilk sözü» onun ən böyük kəşfidir. Insanın dünyaya tapdığı adlar, gördüyü, duyduğu aləmin hər şəkli üçün yaratdığı sözlər ilk sehrdir.

       Beləliklə də hər şeyin təməlini qoyan söz xalqın təfəkküründə ilahi bir hissin – musiqinin meydana gəlib, formalaşmasına da təkan vermişdir. Elə yuxarıda adlarını çəkdiyimiz musiqi janrları da xalqın təfəkküründə zərrə-zərrə, damla-damla pöhrələnib «xalq musiqisi» deyiminin və nəhəng bir xəzinənin yaranmasına səbəb olmuşdur.

       Müraciət etdiyimiz mövzuda qədim yurdlarımızdan olan Şəkinin tarixi, mədəniyyəti və əsasən də musiqi folkloru haqqında çox ətraflı da olmasa, bəzi məqamlardan söz açmaq istəyirik. Əsas məqsədimiz musiqi folkloru üzərində dayanmaqdır. Amma, bu barədə danışmazdan əvvəl, qədim diyarımız olan Şəkinin tariximizdəki mövqeyindən söz açsaq daha maraqlı olardı.

       Ümumiyyətlə, xalqımızın tarixi və mədəniyyəti çox qədimdir. Tarximizin müxtəlif dövrlərini və bu dövrlərdə yaşamış alimlərimizin həyat tərzini, məşğulluğunu, mədəniyyətini öyrənməkdə təbii ki, tariximizə dair mənbələrə – tədqiqatçıların araşdırmalarına, bir sözlə tarix elminə istinad edirik. Son illər Azərbaycan tarixinin müxtəlif sahələri üzrə sanballı elmi araşdırmalar aparılmış, siyasi iqtisadi etnik problemlərin, o cümlədən, mədəniyyət məsələlərinin tədqiqində müəyyən nailiyətlər əldə edilmişdir. Amma maraqlıdır, bütün tarixi mənbələrdə xalqımızın tarixi eyni cür dəyərləndirilir? Əlbəttə, yox. Çünki yazılı qaynaqların kifayət qədər olmaması Azərbaycan tarixinin bütün sahələrini və dövrlərini eyni səviyyədə tədqiq etməyə, qaranlıq məsələləri işıqlandırmağa imkan vermir. Ən çətin və mübahisəli problem azərbaycanlıların soy kökünün tarixidir. Həmin problemlərin bəzi məsələləri üzrə hələ də vahid fikir yoxdur. Çünki bir tərəfdən xalqımızın etnik tarixini subye ktiv baxımdan izah edən və müəyyən siyasi məqsədlər güdən tendensiyalar uzun müddət öz mövqeyini saxlamış və təəssüf ki, indi də saxlamaqdadır. Guya azərbaycanlılar türk dillərinin birində danışan xalq kimi bu torpaqlara yaxın keçmişdə gəlmişlər. Digər tərəfdən qədim zamanlardan azərbaycanlıların soykökünün bu ərazi ilə bağlı olması, Azərbaycan xalqının yaranması və formalaşmasında bilavasitə iştirak edən türk etnoslarının qədimdən burada yaşamaları barədə mövzular 1960-cı illərdən başlayaraq, tədqiqat obyektinə çevrilmiş və son illər daha da genişləndirilmişdir. Bu müddəanın əsas məzmununu qədim zamanlardan Azərbaycanda və qonşu ərazilərdə türk etnoslarının məskun olması fikri təsdiq edir. Qaynaqların təhlili bu müddəanı təsdiqləyir. Tarix boyu Azərbaycanda məskunlaşan və müxtəlif dillərdə danışan etnoslar islam dini çərçivəsində azərbaycanlılarla yaxşı iqtisadi və mədəni əlaqədə olmuşdur. Onların simasında bu gün torpaqlarımızda yaşayan bəzi azsaylı etnik qruplar bəlkə də qeyd etdiyimiz tarixi fikirlərin ta m təsdiqidir. Bu cəhət xalqımızın mədəni həyatında da bəzi təsirlər yaratmışdır. Lakin buna baxmayaraq xalqımız çox qədim və müfəssəl bir mədəniyyətə malikdir ki, burada da yalnız Azərbaycan xalqının ruhu duyulur.

       Beləliklə, qədim tarixi olan torpağımızda Şəki adlı bir ərazinin yaranıb formalaşması, əhalisinin məşğulluğu, mədəniyyətinin tarixi də əsrlərin müxtəlif çağlarına təsadüf edir.

       Azərbaycanın şimal torpaqlarında hələ Miladdan əvvəl VI yüzillikdə maskutlar məskun idilər. Əlbəttə, burada yerli soylar da var idi. Maskutlar bu ərazidə öz dövlətlərini yaratmış, Əhəməni hökmdarı Kiri məğlubiyyətə uğratdıqdan sonra da şübhəsiz ki, bu torpaqları tərk edib getməmişlər. Demək Kiaksarın zəfərli yürüşləri dövründə də Kiaksardan sonrakı Midiya hökmdarlarının hakimiyyəti dövründə də Əhəmənilərin hakmiyyətinin ilk illərində də Kirin öldürülməsindən sonra da maskutlar bu ərazidə yaşamışlar.* Məlumdur ki, maskutlar-saklar da adlanırdılar. Sakların bu ərazidə çarlıq yaratmaları tarix ədəbiyyatında mübahisə doğurmur. Onların yaratdıqları çarlığın Sakasenanın yaxud Şakaşenanın ərazisi görkəmli mütəxəssis, alim I.M.Dyakonovun fikrincə şimalda Kür çayının sağ axarından tutmuş indiki Gəncə və Qazaxdan cənubda Urmu gölünün sahillərinə qədər uzanırdı. Bu dövlətin adını indi də Şəki toponimi qoruyub saxlamaqdadır. Bu şəhər Şakaşena adlanmış, illər bir-birini, yüz illiklər yüz illikləri əvəz etdikcə, baş verən transformasiya nəticəsində Şakoşen toponimi Şəki şəklini almışdır. *

       Tarix ədəbiyyatından qədim Şəki ilə bağlı daha bir versiya üzərində dayanaq. Belə ki, Şəki rayonu vaxtilə Nuxa kimi də adlandırılıb. Bu da onun əhatə etdiyi coğrafi ərazidən asılı olub. Belə ki, görəkəmli tarixçi Ptolomey Kürə tökülən çaylardan birinin Alazan olduğunu qeyd edir. Doğrudur o, çayın adını çəkmir, lakin, onun coğrafi mövqeyini Iberiya sahill ərində olduğunu qeyd edir ki, bu da həmin çayın Alazan olmasına şübhə yeri qoymur. Ptolomey bu çay boyu 5 yaşayış ərazisinin adını çəkir: Toqada, Bakriya, Sanva, Diqlana, Niqa. Onlardan hansının kənd, hansının şəhər olması barədə fikir yürütmək çətindir. Lakin bəziləri belə hesab edirlər ki, Ptolomeyin Niqa adlandırığı yer məhz Nuxadır. Ptolomey bu yaşayış məntəqələrini Iberiya ilə Alazan arasında yerləşdirir. Nuxa isə bir qədər bu ərazidən uzaqdır. Onda Nuxa əlbəttə, şəhər deyildi, kənd idi. Ərəb müəlliflərinin əsərlərində isə biz Nuxanın adına X yüzillikdən rast gəlirik. Deməli, bu yaşayış yerinin antik dö vrdə də mövcud olmasını söyləmək olmaz. Lakin Nuxa Şəki yaxınlığında yaşayış yeri olmuşdur. Şəki isə Ptolomeyin qeyd etdiyi coğrafi koordinatdan xeyli uzaqdır. Nuxanın Şəki yaxınlığında olmasını bir çox qaynaqlar təsdiq edir. O da məlumdur ki, 1772-ci ildə fəlakətə uğradıqdan, Kiş çayının coşğun daşqınları onu tamamilə yer üzündən sildikdən sonra Şəkinin sağ qalmış əhalisi şəərin lap yaxınlığında olan Nuxada sığınacaq tapmışlar. Şəhər hələ fəlakətə uğramamışdan qabaq 1764-cü ildə Şəki xanlarının burada, dağların ətəklərində olan Nuxada “Xan sarayı”nı tikdirməyə başlamaları da Nuxanın Şəkinin lap yaxınlığında olmasına sübutdur. Başqa bir mənbədə isə Şəki haqqında yazılan tarixi fikirlər belədir…* “Eramızdan əvvəlki yüzillikdə Şəki tayfaları Qafqaz albanları ilə çiyin-çiyinə Roma işğalçılarına qarşı vuruşmuş, Roma sərkərdəsi Pompeyin qoşunlarını Şəki yaxınlığında yerlə-yeksan etmişlər. Eramızın V yüzilliyində Sasani hökmdarı Albaniyanı özünə tabe etmiş, Şəki mahalı da Sasani hakimiyyətinə qatılmışdır.