ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
AZƏRBAYCAN DILINDƏ
MUSIQIŞÜNASLIQ TERMINLƏRININ MÖVCUD VƏZIYYƏTI HAQQINDA
Elxan BABAYEV
ÜZEYIR HACIBƏYOVUN
«LEYLI VƏ MƏCNUN» OPERASINDA
MUĞAM VƏ MILLI LAD UYĞUNLUĞUNUN BƏZI MƏSƏLƏLƏRI
Cəmilə HƏSƏNOVA
ŞƏKININ TARIXI, MƏDƏNIYYƏTI
VƏ MUSIQI FOLKLORUNA BIR NƏZƏR
Səadət TƏHMIRAZQIZI
VIKTOR BELYAYEV
VƏ AZƏRBAYCAN XALQ MUSIQISI
Ellada HÜSEYNOVA
QARABAĞIN MUSIQI DÜNYASI.
MEHRALIYEVLƏR AILƏSI
Yusif VƏLIYEV

       Beləliklə, biz mütəfəkkir alim V.M. Belyayevin, yığcam, da olsa yaradıcılıq portretini əks etdirməyə səy göstərdik.

       Indi isə onun bilavasitə Azərbaycanla, milli musiqimizlə bağlı tədqiqatları üzərində dayanmaq istədik. Çünki digər Şərq xalqları ilə yanaşı, Belyayev Azərbaycan xalqının musiqi yaradıcılığını hərtərəfli- həm tarixi, həm etnik-mədəni, həm də janr klassifikasiyası baxımından sistematik təhlilini verən ən böyük «azərbaycanşünas» rus musiqi alimidir, desək, səhv etmərik. Onun Azərbaycan xalq və şifahi ənənəli professional musiqisinə həsr olunmuş elmi əsərləri yaradıcılığında önəmli yer tutur, həmçinin, Azərbaycan etnomusiqişünaslığının inkişafına təkan verən alimlərdən birinə çevrilir. Bu hansı əsərlərdir? «Tar. K voprosu notopisaniə dlə gtoqo instrumenta» (M.1935), «Narodnıe muzıkalğnıe instrumentı Azerbadcana» (Iskusstvo 1938), «Azerbaydcanskaə narodnaə pesnə» (V.M.Beləev. "O muzıkalğnom folklore i drevney pisğmennosti") (M., Sovetskiy kompozitor" 1971 s. 108-162), «Azerbadcanskaə muzıkalğnaə kulğtura» (Oçerki po muzıke narodov SSSR. 2-oy vıp usk, M."Sovetskiy kompozitor", 1963). Bu əsərləri açıqlayarkən Belyayevin milli dəyərlərimizə aid metodoloji prinsipləri, elmi baxışları sistemi üzərində dayanmaq istərdim. Bu sistemin ən parlaq təzahürü «Azerbaydcanskaə narodnaə pesnə» məqaləsində öz ifadəsini tapır. Burada alim xalq musiqimizin çox dəyərli və hərtərəfli janr klassifikasiyasını verir.

       Onun sistemində ilk tədqiqat obyekti Azərbaycan xalq mahnıları idi. Milli musiqimizin bu janrı haqda çox yüksək fikrə malik olan Belyayev qeyd edirdi ki, «Azərbaycan xalq mahnı yaradıcılığı həddən ziyadə zəngin, çoxcəhətli və özünəməxsusdur ki, bu da artıq öz-özlüyündə onun milli xarakteristikasıdır»1

       Belyayev hər şeydən əvvəl qeyd edirdi ki, hər hansı bir xalqın mahnılarını təhlil edərkən onun musiqisilə yanaşı, mətnini də təhlil etmək lazımdır. Onun fikrincə, məhz mahnını mətni, məzmunu hər bir xalqda öz milli cizgilərilə seçilir və xalqın psixologiyası, onun tarixi «məni» öz əks olunur.

       V.Belyayev Azərbaycan xalq mahnı yaradıcılığını son dərəcə zəngin, çoxobrazlı və spesifik xüsusiyyətlərə malik miniatürlər hesab edir. lirik mahnıları nəzərdən keçirərkən o mahnıların məzmununa böyük diqqət yetirirdi. Alimin fikrincə, Azərbaycanı məhz füsunkar təbiəti belə dərin mənalı mahnı lirikasının yaranaması üçün münbit bir mənbə olmuşdur. Belə ki, "təbiətin bu cür poetikləşdirilməsi, gənc qızın öz sevimlisi tərəfindən dağ keçisinə, kəpənəyə, kəkliyə bənzədilməsi Azərbaycan xalq mahnıları üçün səciyyəvi olan cəhətlərdir" deyən alimi obrazların poetikliyi, onların ətraf təbiətin obrazları ilə bilavasitə bağlı parlaq simvolikliyi və bunların bahəm şəkildə bir-birini tamamlaması maraqlandırır. Belyayevin fikrincə, burada 2 faktor diqqəti cəlb edir. Birincisi, «ümumi plan», ikincisi isə «tərtibat mühiti». Ümumi plan dedikdə, Belyayev nəyi nəzərdə tuturdu? Burada mahnının məqsədyönlü təsir bağışlaması üçün musiqi ilə mətnin bir-birini tamamlaması, vəhdət təşk il etməsi əsas şərtdir. «Tərtibat mühiti» (Belyayev) dedikdə isə o həm də aydın musiqi nitqi ilə əsaslandırılmış quruluş faktorları qeyd olunmalıdır.

       Deməli, Azərbaycan xalq musiqisinin obrazlar sisteminin estetik əsasları Belyayev tərəfindən Azərbaycan mədəniyyətinin səciyyəvi cəhətləri kimi nəzərdən keçirilirdi. Məhz bu fakt alimə xalq mahnılarına, xüsusilə kənd-əmək mahnılarını milli musiqi mədəniyyətimizin fundamenti nöqteyi-nəzərindən baxmağa əsas verirdi. O, xalq mahnılarını bəşər tarixi qədər qədim olduğunu, insanla, onun əməyi ilə ekiz yarandığını və ümumi musiqi təkamülü prosesinin ilk layı olduğunu hesab edir, məhz xalq mahnılarında bir rüşeym halında milli musiqimizin potensial imkanlarının gizləndiyi vurğulanır. Rus bəstəkar və musiqişünaslarının da milli mahnılarımıza daha çox diqqət yetirməsini alim bununla izah edir.

        Belyayev milli musiqi materialının təhlilində sadədən mürəkkəbə doğru məlum nöqteyi-nəzərə əsaslarnırdı. Buna görə də onu ilk növbədə Azərbaycan xalq musiqisinin ilkin intonasiya modellərini təmsil edən nümunələri nəzərdən keçirmək, xalq nəğməkarlığının, onun mənbələrinin formalaşma prosesini üzə çıxarmaq maraqlandırırdı. Bəs bunu alim hansı yolla açıqlayırdı?

       Ilk növbədə, onu xalq mahnısı yaradan, formalaşdıran alimlərin təhlil metodikası maraqlandırırdı. Bir sıra xalq mahnısını , məsələn «Çoban reçitativi», «Lay-lay», «Qərib öldü», «Gəlmə-gəlmə», «Dağların başında», «Qarabağ şikəstəsi» mahnılarının təhlili ona bu nəticəyə gəlməyə əsas verir:

       1. Melodiyada enişli hərəkət və enişli sekvensiya halqaları üstünlük təşkil edir.

       2. Eyni melodik törəmələrin - frazaların bir neçə dəfə təkrarı – mahnıların bənd quruluşunda monotematizm – mahnı formalarının milli səciyyəsi kimi nəzərə çarpır.

       3. Emosional obraz dairəsinin müxtəlif əhval-ruhiyyə ilə qatılaşdırılması, zənginləşdirilməsi

       4. Melodiyanın enən pilləvari hərəkəti zamanı predyomlar səciyyəvidir. Belyayev hesab edirdi ki, Azərbaycan xalq mahnıları diatonik əsaslıdır. Lakin müəllif eyni zamanda qeyd edir ki, Azərbaycan xalq mahnılarında diatonik lad xromatizmə uğrayır və bu xromatikləşmənin üç növünü göstərir.

       Belyayev mahnıların melodik-ritmik quruluşunu poeziyada 8, 7, 11 hecalı misralı nümunələrlə şərtlənir. Digər xalqlarda onlar ikisaylı ritmik quruluşda özünü göstərirsə, Azərbaycanda daha mürəkkəb, üçpaylı ritmdə ifadə olunur.

       Azərbaycan mahnı ritmikasının başqa səciyyəvi cəhətlərindən biri də frazanın əvvəlində pauzanın əlavəsi hesabına şer sətrinin ilk hecalarının deklamasiyasının tezləş dirilməsi ilə bağlıdır.

       Belyayev müxtəlif milli xüsusiyyətləri üzə çıxararkən, ilk növbədə, xalqın dilini, milli ifaçılıq üslubunundərindən öyrənidi və milli səciyyələrin köklərini məhz bu faktorlarda axtarmağı tövsiyə edirdi. Melos və onun tipik cəhətlərinin müəyyən lad çərivəsində xüsusi ifaçılıq manerası ilə uzlaşması bütün xalqların musiqi mədəniyyətlərinin və milli özünəməxsusluğunun həqiqi və əsas təməlidir.

       Bu faktın müşahidə edilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Çünki onlar artıq 1930-40-cı illərdə rus alimləri tərəfindən müqayisəli musiqişünaslığın bünövrəsinin qoyulmasını sübut edir.

       Belyayev hesab edirdi ki, musiqi nitqinin əsasında danışıq nitqi durur. Yəni hər bir mahnının özəyini mətnin axıcı melodik deklamasiyası təşkil edir. Buna görə də instrumental musiqinin inkişafı yalnız o vaxt mümkün olur ki, birincisi, alətlər kifayət qədər inkişaf edir, ikincisi isə bu alətlərlə artıq xalq mahnılarında səslənmiş melodiyaları ifadə etmək mümkün olur. Instrumental musiqini də Belyayev xalq mahnıları kimi araşdırır. Burada instrumental musiqinin mənşəcə çox erkən növlərindən söhbət gedir. Onlara tütək və tulum zurnada ifa olunan instrumental əmək mahnıları aid edilir. Belyayev bu melodiyaların spesifik intonasiya quruluşunu, kiçik motivin dəfələrlə variantlı şəkildə təkrarını qeyd edir.

       Maraqlıdır ki, Belyayev instrumental musiqi nümunələrinin təhlilini alətlərin spesifik xüsusiyyətlərilə əlaqələndirir. Məsələn, o, «Çoban bayatısı» mahnısı müxtəlif alətlərdə ifa olunan zaman bu alətlərin xarakterindən, ifa tərzindən asılı olaraq, onların inkişaflı (tütək) və fakturası etibarı ilə sadə (tulum zurna) variantlarını göstərir.

       Mahnının sadə variantının tulum-zurna alətinin bir qədər məhdud imkanları ilə bağlı olduğu vurğulanır.

       Alim instumental alətlər tərəfindən ifa olunan melodiyaların janr rəngarəngliyini də onların imkanları ilə bağlayırdı. Məsələn, zurna alətinin bayramsayağı, təntənəli təbiəti onun repertuarına məişət bayram şənliklərilə bağlı, bütün melodiyaların daxil olmasını, bu alətin güləş üzrə yarışları və ümumxalq bayramlarını müşayət etməsini təmin etmişdir. Hələ çox qədim zamanlarda bu alət hərbi orkestri də əvəz etmişdir.

       Belyayev instrumental musiqinin təkamül yolunu izləyərkən onun ən erkən növünün çobanların zəhmətilə bağlı mahnıların olduğunu vurğulayır. Bu mahnıların əmək mahnıları ilə bir sırada durduğunu qeyd edir. Belə ki, hər ikisi improvizə quruluşludur, çünki ilkin motivin dəfələrlə təkrarına əsaslarnır. Bu melodiyaların istər vokal istərsə də instrumental variantının ilkinliyini alim ladintonasiya ifadəsinin səbatsızlığında görürdü, yəni ladın formalaşma prosesinin natamamlığı ilə əlaqələndirirdi.

       Alimin fikirincə, «xalq rəqs musiqisi musiqi mədəniyyətinin» «müstəsna» şəkildə instrumental növü deyildir. Onun erkən növü rəqsvari mahnı, yəni vokal mədəniyyətinin bir növü olmuşdur.»1

       Belyayev qeyd edirdi ki, azərbaycan xalq rəqs musiqisinin spesifikliyi rəqsin özünün quruluşu ilə bağlıdır. Bu isə 30-40-cı illərdə sovet musiqişünaslığında yeni bir fikir idi.

       Belyayev Azərbaycan xalq rəqslərinin müxtəlif çeşidli olduğunu qeyd edir aşağın onları tətbiqi xarakterinə uyğun differensasiya etməklə yanaşı (hərbi, məişət, əmək, satirik və s.) onların xoreoqrafik bölgüsünü verir (yavaş, tez, solo, qoşa, xorovod (yallı))