ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
AZƏRBAYCAN DILINDƏ
MUSIQIŞÜNASLIQ TERMINLƏRININ MÖVCUD VƏZIYYƏTI HAQQINDA
Elxan BABAYEV
ÜZEYIR HACIBƏYOVUN
«LEYLI VƏ MƏCNUN» OPERASINDA
MUĞAM VƏ MILLI LAD UYĞUNLUĞUNUN BƏZI MƏSƏLƏLƏRI
Cəmilə HƏSƏNOVA
ŞƏKININ TARIXI, MƏDƏNIYYƏTI
VƏ MUSIQI FOLKLORUNA BIR NƏZƏR
Səadət TƏHMIRAZQIZI
VIKTOR BELYAYEV
VƏ AZƏRBAYCAN XALQ MUSIQISI
Ellada HÜSEYNOVA
QARABAĞIN MUSIQI DÜNYASI.
MEHRALIYEVLƏR AILƏSI
Yusif VƏLIYEV

       O, ilk musiqi təhsilini atasından almışdır. Uşaqlıqdan musiqini özünə sənət seçərək tütəkdə, sazda, qavalda, tarda çalmağı öyrənir, lakin tara daha ürəkdən bağlanır.

       Məşədi Nərimanın uşaqlıq dostları və qonşuları xatırlayırlar ki, o uşaqlıqda taxtadan üçbucaq şəklində özünə bir tar düzəltmişdi. Cəmi 4 simi olan bu alətlə məşq edir, gözəl mahnılar və oyun havaları çalırdı. Ona tar alınan gün əsil bayrama çevrilmişdi. Həmin gündən daha çox çalışır və çalğısını təkmilləşdirirdi. Xüsusilə atasından öyrəndiyi muğamları getdikcə mahiranə ifa edirdi.

       O, lap gənc yaşlarından atasını tarda müşayiət etməyə başladı. Beləcə ata-oğul sənət yolunda qoşa addımladılar.

       Toy məclislərində, konsertlərdə Məşədi Nəriman xalq tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanırdı. O, gözəl tarzən, yanar ürəkli bir sənətkar idi. Hər bir muğamda və ya təsnifdə canlı obraz yaratmağa nail olurdu. Tar onun əlində dil açıb danışırdı. Tarzən üçün lazım olan gözəl texnikası, iri barmaqları, güclü biləyi vardı. Onun iti barmaqları simlərdə gəzişəndə hamını heyran edirdi. Sədəfli tarı məharətlə çalması çox gənci musiqiyə həvəsləndirmişdi.

       Məşədi Nərimanın yaradıcılığı çoxcəhətli idi. O, həm solo muğam ifaçısı idi, həm də muğam üçlüyünün tərkibində məharətli müşayiətçi kimi tanınırdı.

       Məşədi Nərimanın ifasında Xaric Segah, onun mayəsində vurduğu barmaqlar xüsusilə diqqətəlayiq idi. Orta Mahur muğamını da çox gözəl, özünəməxsus bir tərzdə ifa etmişdir. Azərbaycan radiosunun fondunda Məşədi Nərimanın ifasında Xaric Segah və Mahur Hindi muğamlarının lent yazıları saxlanılmaqdadır. Onun sənətində diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də xalq musiqisini və muğamlarımızı yad təsirlərdən qorumağa çalışması, milli qaynaqlara arxalanması idi.

       Muğam üçlüyünün üzvü kimi fəaliyyətə öz atası Bahadır Mehralı oğlu ilə başlayan Məşədi Nəriman sonradan Seyid Şuşinski, Xan Şuşinski, Musa Şuşinski, Şövkət Ələkbərova, Fatma Mehralıyeva, Ildırım Həsənov, Barat Fərhadov, Paşa Əsədov, Isa Rəhimov, Şelli Məhəmməd, Əbülfət Əliyev, Yaqub Məmmədov, Bakir Haşımov, Arif Babayev, Qədir Rüstəmov, Mütəllim Mütəllimov, Şahmalı Kürdoğlu, Aydın Məmmədov, Hafiz Sədrzadə, Əlisəfa Hüseynov, Əfətli Əkbər, Ağabala Abdullayev, Bəylər Nəcəfov, Niqay Bayramov kimi xanəndələrlə çalışmışdır. Müxtəlif yaş nəslinə və yaradıcılıq dəst-xəttinə malik bütün bu ustad sənətkarları müşayiət etmək bir tarzən kimi onun bacarığının göstəricisidir.

       Xanəndələrdən bəzilərinin xatirələrinə görə, Məşədi Nəriman istər toylarda, istərsə də konsertlərdə oxuyanın səs diapazonunu nəzərə alaraq, musiqini xanəndənin səsinə çox ustalıqla uyğunlaşdırardı. Eləcə də muğam-dəstgahda araçalğıya, rənglərə, diringələrə çox yer verdiyindən xanəndə yorulmazdı. O, necə deyərlər, xanəndənin nəbzini tutmağı bacarar, xanəndə oxutmaq kimi çox çətin bir işin öhdəsindən məharətlə gələrdi.

       Deyilənə görə, Seyid Şuşinski hələ çox gənc olan Məşədi Nərimanın musiqi istedadını qiymətləndirərək, onu özü ilə toya aparır. Toyda S.Şuşinskidən Humayun muğamını oxumasını xahiş edirlər. Bu zaman Məşədi Nəriman əyilib xanəndə Seyidin qulağına deyir: bu muğamı hələ çala bilmirəm. O da halını pozmadan cavab verir ki, nə oxusam, onu da çalarsan. Tarçalana yol göstərərək öz təsirli ifası ilə elə bir Humayun oxuyur ki, dinləyiciləri məftun edir. Sonralar Məşədi Nəriman bu hadisəni xatırlayaraq, xanəndəlik aləmində misli bərabəri olmayan ustalıq kimi qiymətləndirirdi. Ümumiyyətlə, xanəndənin tarzəni öyrətməsi ifaçılıq sənətində çox nadir təsadüf olunan hadisədir.

       Muğam ifasının müvəffəqiyyəti tarzənin xanəndə ilə yanaşı, sazəndə dəstəsilə də ansambl yaratmaq bacarığından asılıdır. Bu baxımdan Məşədi Nəriman çox təcrübəli sənətkar idi. O, kamançaçı Rasim Şirinovla, Imran ağa və Əkbər ağa Həsənovlarla, Elman Bədəlovla, Şirin Həsənovla, qarmonçalan Yusif Yusifov, Əli (Kor Əli), qoşanağara çalan Xanlar, klarnetçalan Hüseyn, Şirzad, qavalçalan Abutalıb, Sərdar Ələkbərov və başqaları ilə çox gözəl dil tapırdı.

       Respublikada bir çox tanınmış sənətkarlar onun çalğısını bəyənmiş və ondan bəhrələnmişlər. Bəhram Mansurov Məşədi Nəriman haqqında deyirdi: Analar belə tar çalan yetirməyib. Hətta belə bir hadisə yaddaşlarda qalıb ki, görkəmli tarzən Əhsən Dadaşov Məşədi Nərimanın Orta Mahur və Xaric Segah ifa etməsini dinlədikdən sonra onun əlini öpərək demişdir: Əgər buralara toya, konsertə gəlsəm, gərək gəlib səndən icazə alıb sonra tar çalam. Sonralar həqiqətən də, Əhsən Dadaşov, Hacı Məmmədov, Məmmədağa Muradov və başqaları Ağdama gələndə, ilk növbədə, Məşədi Nərimanın yanına gələr, onun çalğısına qulaq asar, sonra xeyir-dua alıb dəvət olunduqları yerdə çıxış edərmişlər. Çox zaman isə xanəndə və sazəndələr xüsusi olaraq, onu dinləmək üçün Bakıdan qonaq gələr və onun çalğısından böyük zövq alardılar. Görkəmli sənətkarların görüşü əsil sənət bayramına çevrilərdi.

       Məşədi Nərimanın sənətkarlığı musiqişünas alimlərin də diqqətini cəlb etmişdir. Sənətşünaslıq namizədi B.Hüseynli Məşədi Nərimanın ifasında 42 mahnı, rəqs, təsnif və unudulmuş bəzi muğam hissələrini lentə almış və nota köçürmüşdür. Sənətşünaslıq doktoru Ə.Isazadə və musiqişünas F.Əbdülqasımov Məşədi Nərimanla görüşüb, onun ifasını dinləyəndən sonra yazırdılar: indi oxumasını eşidə bilmədiyimiz Çoban Bayatı, Şüştər muğamlarını, eləcə də Zabul Segahın mayə şöbəsini, Osmanı ritmik muğamını, hazırda bir çox muğamlarda səslənməyən bəzi hissə və guşələri eşitməyimiz bizdə zəngin təəssürat yaratdı (Ə.Isazadə, F.Əbdülqasımov Musiqi sərvətimizin beşiyi. Mədəni-maarif işi jurnalı №2 (39), 1977, səh.27).

       Məşədi Nərimanın fəaliyyət dairəsi çox geniş idi. 1930-cu illərdə Ağdam Dram Teatrında Ü.Hacıbəyovun, Z.Hacıbəyovun, S.Rüstəmovun operettaları tamaşaya qoyulurdu. Bu tamaşalara xanəndə Bahadır Mehralı oğlu ilə bərabər müşaiyətçi kimi Məşədi Nəriman da dəvət olunurdu. Onlar həm də dram tamaşalarında fasilə zamanı konsertlər verirdilər. Bu teatrda gözəl aktyor ansamblı fəaliyyət göstərirdi. Qaflan Muradov, Mürşüd Həşimli, Heydər Şəmsizadə, Ibrahim Ibrahimov, Narınc Məlikova kimi aktyorlarla sənət ünsiyyəti nəticəsində ifaçılıq sənətinin yaddaqalan nümunələri meydana gəlirdi.

       Sonrakı illərdə Məşədi Nəriman respublika miqyasında keçirilən kütləvi tədbirlərdə, festivallarda və musiqi bayramlarında da böyük şövqlə çıxış edirdi. Xüsusilə Qurban Pirimovun anadan olmasının 100 illik yubileyində onun Mahur-Hindi muğamını ifa etməsi dinləyiciləri riqqətə gətirmişdi. 1982-ci ildə Ağdamda ilk dəfə keçirilən Natəvan qızlar bayramında da çaldığı muğamlar böyük alqışlarla qarşılanmışdı.

       Məşədi Nəriman müəllimliyi çox sevir və gənc musiqiçilər nəslinin yetişməsində əlindən gələni əsirgəmirdi. Qeyd etdiyimiz kimi 1930-cu illərin sonunda Ağdamda pionerlər evinin nəzdində musiqi dərnəkləri fəaliyyət göstərirdi (rəhbəri Rəhim Bədəlov idi). Bu dərnəklərə uşaqlar böyük həvəslə gəlirdilər. Onların arzusu Bahadır Mehralı oğlunun və Məşədi Nərimanın ecazkar sənətinin sirlərini öyrənmək idi. Bu iki böyük sənətkar, ata-oğul uşaqlarla çox ciddi məşğul olurdular. Respublikanın xalq artisti Əbülfət Əliyevə sənətin sirlərini Bahadır Mehralı oğlu, qaval çalmağı isə Məşədi Nəriman öyrətmişdi. Məşədi Nərimanın fikrincə, xanəndənin mühüm keyfiyyətlərindən biri onun qaval çalmaq bacarığı idi. Onu da qeyd edək ki, Məşədi Nəriman uzun müddət tarda Əbülfət Əliyevi müşayiət etmişdir. Bu həmçinin onların yaxın dost olmasını göstərir.