ПОРТРЕТЛЯР
ZIRVƏDƏN ZIRVƏYƏ
Şəhla MAHMUDOVA
HACI XANMƏMMƏDOVUN PORTRETINDƏN CIZGILƏR
Ramiz ZÖHRABOV
ƏZIZ ƏZIZ MÜƏLLIM… (Əziz Əkbər Əzizli - 70)
Leyla MƏMMƏDOVA

       Bu il görkəmli bəstəkar, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, professor, «Şöhrət» ordenli, Prezident təqaüdçüsü Hacı Xanməmmədovun 85 yaşı tamam oldu.

       H. Xanməmmədov 60 ildən artıq yaradıcılıq dövründə musiqi sənətinin bir çox janrlarında parlaq əsərlər ərsəyə gətirmişdir. Hal-hazırda bəstəkarın tar ilə simfonik orkestr üçün 5 Konserti, iki musiqili komediyası, xalq çalğı alətləri orkestri üçün «Simfoniyetta»sı, «Azərbaycan eskizləri», «Bayram», «Azərbaycan» süitaları, bir-birindən təravətli mahnıları musiqi xəzinəmizi zənginləşdirir.

       Hacı Dadaş oğlu Xanməmmədov 1918-ci il iyun ayının 15-də qədim şəhər Dərbənddə dünyaya göz açmışdır. 1933-cü ildə Hacı müəllim Dərbənd orta məktəbini bitirib Bakıya gəlir. Hələ uşaq yaşlarından musiqini dərindən sevən Hacı sənədlərini Bakı orta ixtisas musiqi məktəbinə verir və tar ixtisası sinfinə qəbul olunur. Özünün etiraf etdiyinə görə o, Üzeyir Hacıbəyovla tanış olur və bu xoşbəxtlik onun bir professional musiqiçi kimi yetişməsində böyük rol oynayır. Dahi bəstəkar demək olar ki, ömrünün sonuna qədər Hacı Xanməmmədova qayğı və diqqət yetirir. Üzeyir bəy Hacını Azərbaycan radiosu nəzdində xalq çalğı alətləri orkestrinə işləməyə dəvət edir. 1936-cı ildə Ü.Hacıbəyov «Koroğlu» operasını bitirdikdən sonra opera Azərbaycan Dövlət Akademik opera və balet teatrında tamaşaya qoyulduqda Hacı simfonik orkestrdə tar partiyasını çalardı. Elə 1938-ci ildə Moskvada keçirilən birinci Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyündə o iştirak edir, həmin teatrla 1941-ci ildə Irand a qastrolda da olur.

       1943-cü ildə Ü. Hacıbəyov Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası nəzdində «Xalq musiqisinin əsasları» şöbəsini açdıqda oraya H. Xanməmmədovu da cəlb edir. Musiqi folklorunu dərindən mənimsəyən Hacı Xanməmmədov ilk mahnılarında artıq xalq musiqisindən, muğam çalarlarından zövqlə, yerli-yerində istifadə edirdi. Təsadüfi deyil ki, 1944-cü ildə Zaqafqaziya respublikalarının musiqi ongünlüyündə gənc H. Xanməmmədov «Gözəl Pəri» (sözləri Z. Cabbarzadənindir) mahnısı ilə iştirak edir. O vaxt bu mahnı tez bir zamanda tanınır və ifaçılarımızın repertuarına daxil olur.

       Ikinci dünya müharibəsi illərində H. Xanməmmədov öz həmkarları ilə yanaşı, cəbhədə hünər göstərən qəhrəmanlarımızı tərənnüm edən əsərlər – «Yürüş marşı», xalq çalğı alətləri orkestri üçün «Qəhrəmani» kimi əsərlər bəstələyir.

       1948-ci ildə o, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının bəstəkarlıq şöbəsinə keçirilir. Bu zaman o, təhsil ala-ala Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrında bir dirijor kimi də fəaliyyət göstərirdi. Konservatoriyada o, əvvəl görkəmli pedaqoqlar B. Zeydmanın sinfində, sonra isə Q. Qarayevin sinfində təhsil alır. Özünün qeyd etdiyi kimi, Q. Qarayevin sinfində təhsil aldığı müddətdə o, müəlliminin bütün tövsiyələrini, bəstəkarlıq sahəsində yazı prinsiplərini dərindən mənimsəyir.

       Q. Qarayevin sinfində o, simli kvartet, simfonik orkestr üçün «Uvertüra», «Neftçilər haqqında süita», «Sülh uğrunda» (sözləri S. Rustəmindir) kantatasını yazır. «Sülh uğrunda» kantatası hətta Ü. Hacıbəyovun idarəsilə Azərbaycan radiosunun orkestri və xorunun ifasında səsləndirilir və lentə yazılıb fonda daxil edilir.

       Bu iri həcmli əsərdən sonra Q. Qarayev ona təklif edir ki, diplom işi kimi tar ilə simfonik orkestr üçün Konsert yazsın. Bu təklif H.Xanməmmədovun üzərindən olur. Lakin bu sahədə ilk əsər olduğu üçün H. Xanməmmədov öhdəsinə böyük məsuliyyət qoyur.

       Nəhayət, bu I saylı Konsert dövlət imtahan komissiyası tərəfindən rəğbətlə qarşılanır və o, əla qiymətlə Konservatoriyanı bitirir. Onu da deyək ki, «Konsert» ilk dəfə tarzən Əhsən Dadaşovun və Azərbaycan Dövlət simfonik orkestrinin (dirijor Ç. Hacıbəyov idi) ifasında səsləndirilmişdi.

       Q. Qarayev Konserti belə qiymətləndirir: «Bu əsərin mühüm əhəmiyyəti ondadır ki, Şərqin ən populyar aləti olan tar ilk dəfə böyük simfonik orkestrin müşayiətilə əsas aparıcı kimi çıxış edir. Tara mənsub olan mürəkkəb partiyada qədim Azərbaycan xalq çalğı alətinin orijinal ifa xüsusiyyətləri, tembri və bütün imkanları qabarıq şəkildə özünü büruzə verir.»

       Tar ilə simfonik orkestr üçün Konsertin müvəffəqiyyəti H. Xanməmmədovu ruhlandırır və bunun ardınca o, müxtəlif illərdə daha 4 Konsert bəstələyir.

       2 saylı Konsert onun ilk ifaçısı görkəmli tarzən, respublikanın xalq artisti Hacı Məmmədova ithaf olunmuşdur. I saylı Konsertdə olduğu kimi, bu əsərdə də janrın texniki imkanları, orkestr və tar partiyalarının ustalıqla qarşılaşdırılması, ən başlıcası isə musiqi materialının simfonikləşdirilməsi öz təcəssumünü tapır.

       Bu Konsert Moskvanın Sütunlu zalında tanınmış tarzən Əhsən Dadaşovun ifasında dinləyicilər tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır. Bu haqda Vilnüs Dövlət Konservatoriyasının professoru Vitautas Vansskus demişdir: «Biz xalq çalğı aləti tarı simfonik orkestrlə «birlikdə» eşitdikdə heyran olduq. «Konsert» klassikdir, forma etibarilə olduqca rəvandır. Bəstəkar heç bir xalq havalarını sitat gətirmir. Lakin əsər öz zəngin melodiyası, mövzularının əsil xəlqiliyi ilə bizi valeh edir. Harmonik dili baxımından elə də murəkkəb olmayan bu Konsert öz qeyri-adiliyi ilə bizi özynə cəlb edir... Bəstəkar tarı, simfonik orkestri, onun ayrı-ayrı qruplarını ustalıqla əlaqələndirir. Nəticədə tar olduqca qabarıq və gür səslənir».

       Onu da xatırladaq ki, 2 saylı Konsert görkəmli rus dirijoru V. Fedoseyevin idarəsilə Ümumittifaq radiosunda lentə yazılmış, Mərkəzi televiziyada onun videoyazısı var.

       V. Fedoseyev bu Konsert haqqında belə demişdir: «Bizim musiqiçilərimiz çoxdan bəri belə yüksək yaradıcılıq marağı ilə əsər ifa etməmişdi. Arzumuz Azərbaycan bəstəkarlarının yeni əsərləri ilə tanışlığımızı davam etdirməkdir».

       H.Xanməmmədovun 3 saylı «Konserti» də Əhsən Dadaşovun ifasında ilk dəfə səslənmişdir. Bu əsər virtuoz üslubu və faktura cəhətindən demək olar ki, əvvəlki «Konsert»lərin davamıdır. Lakin müəllif axtarışlar apararaq tarın müxtəlif ifaçılıq üsullarından, rəngarəng priyomlarından məharətlə istifadə etmişdir.