МУСИГИ НЯЗЯРИЙЙЯСИ
XƏYYAM MIRZƏZADƏNIN «AĞLAR VƏ QARALAR» FORTEPIANO SILSILƏSININ MUSIQI DILININ BƏZI XÜSUSIYYƏTLƏRI
Lalə ƏLIYEVA
ARIF MƏLIKOVUN
IKINCI
SIMFONIYASINDA
OSTINATLIQ BARƏDƏ
Gülzar MAHMUDOVA
ARFA FƏRƏC QARAYEVIN
«QOBUSTAN KÖLGƏLƏRI»
BALETININ PARTITURASINDA
Qənirə HÜSEYNOVA
BIRHISSƏLI SIMFONIK
ƏSƏRLƏRDƏ PROQRAMLILIQ
Aytən BABAYEVA
QARA QARAYEVIN
DMITRI ŞOSTAKOVIÇƏ HƏSR
ETDIYI LYA -MINOR SIMLI KVARTETI
Fərəh TAHIROVA

       Azərbaycan musiqi sənətinin korifeylərindən biri, bəstəkarlarımızın yaşlı nəslinə mənsub olan Xəyyam Mirzəzadənin yaradıcılığına son illərdə artan maraq musiqişünasların da diqqətini cəlb etmişdir. Sirr deyil ki, hələ bir neçə onilliklər bundan əvvəl X.Mirzəzadənin xarici ölkələrdə böyük müvəffəqiyyət qazanan əsərləri Bakıda çox az səslənirdi. Tədqiqatçılar isə X.Mirzəzadənin yaradıcılığına müraciətdən bir növ çəkinərək, bunu bəstəkarın musiqi dilinin mürəkkəbliyi ilə izah edirdilər. Buna görə də X.Mirzəzadənin yaradıcılığı musiqişünaslıqda az öyrənilmişdir. Onun bir sıra əsərlərinə həsr olunmuş ayrı-ayrı oçerklər, məqalələr, diplom işləri, təbiidir ki, bəstəkarın yaradıcılıq üslubunun xüsusiyyətlərini, onun dəst-xəttinin əsas cəhətlərini açmır. Hazırkı məqalə isə milli musiqimizin maraqlı və diqqətəlayiq səhifələrindən birini təşkil edən X.Mirzəzadə yaradıcılığını bu baxımdan işıqlandırmaq cəhdidir.

       X.Mirzəzadə müasir bəstəkar olaraq, sözsüz ki, sənətin bir çox sirlərini öz müəllimlərindən əxz etmiş, klassik və müasir dünya musiqisinin dahi sənətkarlarının yaradıcılığından bəhrələnmişdir. Lakin bütün bunları bəstəkar özünəməxsus tərzdə yaradıcılıq süzgəcindən keçirmiş, öz daxili «mən»ini saxlayaraq, fərdi üslubunu yaratmışdır.

       Müasir musiqi texnologiyalarını dərindən mənimsəyən X.Mirzəzadə milli zəminə möhkəm dayaqlanan bəstəkardır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, onun musiqisinin milli mənsubluğu melos, harmoniya, forma və s. bu kimi detallarda, müxtəlif əyani rakurslarda özünü göstərmir. O, həmişə öz ideyalarını həyata keçirmək üçün milli təfəkkürün qanunauyğunluqlarına, xalq musiqisinin dərin qatlarına, qədim təbəqələrinə istinad edir.

       X.Mirzəzadənin yaradıcılığında maraq doğuran sahələrdən biri fortepiano musiqisidir. Bu sahə bəstəkarın yaradıcılığında aparıcı olmasa da, diqqətəlayiq əsərlərlə təmsil olunmuşdur. Bu baxımdan onun 12 prelüddən ibarət «Ağlar və qaralar» silsiləsini xüsusi qeyd etmək istərdik.

       Bu silsilə hər şeydən əvvəl, özünün obraz-emosional məzmununa, intellektual-psixoloji düşüncə dərinliyinə, intonasiya məzmununa görə orijinaldır. Prelüdiyaların musiqi dili özünəməxsusluğu ilə fərqlənərək, müasir instrumental musiqini zənginləşdirən cizgilərə malikdir.

       Bəstəkarın son illərin məhsulu olan «Ohne» fortepiano pyesi kimi, «Ağlar və qaralar» silsiləsi də janr xüsusiyyətləri, pianizm nöqteyi-nəzərindən, o cümlədən, müəllif tərəfindən fərdi surətdə həllini tapmış polistilistika tendensiyası baxımından yeniliyi ilə diqqəti cəlb edir.

       «Ağlar və qaralar» silsiləsi dünya və Azərbaycan musiqisində yaranmış fortepiano silsilələri ilə müqayisədə fərqli cəhətlərə malikdir. Əlbəttə ki, quruluş prinsipinə görə haqqında danışdığımız əsər P.Hindemitin fortepiano silsiləsi ilə bəzi assosiasiyalar doğursa da, bunlar tamamilə müxtəlif əsərlərdir.

       X.Mirzəzadə «Ağlar və qaralar» silsiləsində funksional major-minor sistemini əyani surətdə göstərməkdən imtina edərək, ən yeni lüğət fondundan lad təfəkkürü üçün səciyyəvi olan cəhətləri seçir. Onları öz aralarında qovuşduraraq funksional sistemə inteqrasiya edir və bu halda o, milli təfəkkür prinsiplərinə əsaslanır.

       Bəstəkarın musiqisində polistilistik bir sistem – ladların, lad-tonal quruluşa əsaslanan formaların, atonal sistemin sintezindən yaranmış məcmu (konqlomerat) özünü büruzə verir. Bu baxımdan, əlbəttə ki, təbəqələşmə – yəni müstəqil melodik inkişafa malik xətlərin təbəqə-lay şəklində üst-üstə yığımı maraq doğurur.

       Artıq qeyd etdiyimiz kimi, silsilə 12 prelüddən ibarətdir. Birinci dəftərdə prelüdlər fortepianonun ağ dilləri üzrə yuxarı istiqamətdə pilləvari ardıcıllqla düzülmüşlər: «do», «re», «mi», «fa», «sol», «lya», «si». Ikinci dəftərdə isə prelüdlər forte-pianonun qara dilləri üzrə aşağıya doğru ardıcıllaşır: «si-bemol», «lya-bemol», «fa-diyez», «re-diyez», «do-diyez».

       Prelüdlərin adında «do», «re» və s. göstərilməsi tonallığın müəyyən olunmasına deyil, musiqinin bir səs qütbünə meyllənməsinə işarədir. Səs qütbü melodikada özünü büruzə verən dayaq nöqtəsi olub, hər hansı tonallığın hüdudlarında öz əksini tapa bilər. Prelüdlərin hər birində belə dayaq pillələr vardır ki, bütün səslər onun ətrafında mərkəzləşərək, ona doğru meyllənir və bu sabit səs ladın istinad pilləsini özünəməxsus şəkildə əvəz edir. Ilk notunun adı ilə «Do» adlandırılmış birinci prelüd və ya ikinci «Re» prelüdü bu qəbildəndir. Beləliklə, hər bir pyesin əsasını lad sisteminin mərkəzinə çevrilən bir səs təşkil edir ki, o da digər səsləri özünə cəzb edir.

       Silsilənin obraz-intonasiya məzmunu müxtəlif planlıdır. Burada lirik pyeslər enerjili, motor xarakterli pyeslərlə, kədərli, matəm əhval-ruhiyyəli pyeslər canlı, həyatsevər pyeslərlə, lirik mahnıvari pyeslər rəqsvari pyeslərlə növbələşir. Lakin silsilədə canlı, enerjili, öz ekspressiv hərəkətliliyi ilə diqqəti cəlb edən, işıqlı dünyaduyumuna malik obrazlar üstünlük təşkil edir.

       Silsilədə hər bir prelüd müstəqil olub, ayrı-ayrılıqda da səslənə bilər. Onlardan hər biri yüksəliş və enişləri qeyd olunmuş dəqiq qrafik şəklə malikdir. Bu mənada X.Mirzəzadəni incə ştrixlərlə miniatür obraz yaradan qrafikaçı rəssama bənzətmək olar. Lakin hər bir prelüd tamamlandıqdan sonra dinləyicidə qəribə bir gözləmə hissi yaranır, sanki bəstəkarın deyiləcək bir sözü qalır. Zənnimizcə, bu, onunla əlaqədardır ki, silsilədəki prelüdlər vahid bir hərəkət axını ilə birləşdirilmişdir. Bu, texniki cəhətdən daha artıq, musiqinin emosional-psixoloji vəziyyətində özünü büruzə verir.

       Bir sıra prelüdlər (məsələn, № 4, 5, 7, 12) improvizasiyalı, «axıcı» sərbəst inkişaflı, linear- xətti quruluşa malik olub, polifonik üslublu və formalı prelüdlərlə (məsələn, № 2, 3 və s.) növbələşir.

       Birinci prelüddə giriş xarakterli başlanğıc mövzu axıcılığı, melodik cəhətdən müstəqil inkişafı ilə pyesin xarakterini və obraz məzmununu açıqlayır. Lakin musiqi materialına polifoniyanın üzvi surətdə daxil edilməsi (pyesin I hissəsi fuqato formasındadır), daha sonra barmaq texnikasının sıx akkordlu faktura ilə əvəz olunması səslənməni dramatikləşdirir. Repriza bölməsində isə dinamik yüksəliş və intonasiyaların sıxlaşdırılması prelüdün xarakterini, musiqinin ümumi əhval-ruhiyyəsini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir.

       Biz silsilədəki prelüdləri təhlil edərkən mürəkkəb stilistikaya – üslub xüsusiyyətlərinə malik pyeslərə əsas diqqət yetirmişik. Burada homofon-harmonik üslub daxilində ən müxtəlif yazı texnikasının inteqrasiyası nəticəsində əmələ gələn mürəkkəb komplekslər özünü büruzə verir. Bu komplekslər funksional sistemin, aleatorika, sonoristika və milli lad xüsusiyyətlərinin qovuşması nəticəsində meydana gələrək, müstəqil surətdə bir-birilə növbələşir. Mürəkkəb üslublu belə komplekslər çox zaman klaster harmoniyaları yaradır. Məsələn, «Lya» prelüdündə klaster səsbirləşmələri (xüsusilə orta hissədə) bu qəbildəndir.

       Silsilədəki prelüdlər arasında linear-xətti yazı üslubuna əsaslanan prelüdlərlə yanaşı qarışıq tipli prelüdlər də vardır, yəni burada homofon-harmonik üslub polifonik üslubla qovuşdurulmuşdur. Müəyyən komplekslər üzərində qurulmuş prelüdlər də qeyd olunmalıdır. Həmin komplekslər harmoniyanın əsasını təşkil edərək, akkordlu faktura üçün zəmin yaradır. Məsələn, «Si-bemol» prelüdü tersiya-sekunda dissonant kompleksləri üzərində qurulmuşdur. Bu komplekslər bloklarla təqdim olunaraq, müəllif tərəfindən bacarıqla bütöv tam halında birləşdirilmişdir. Hər bir kompleksdə isə «si» səsi mövcuddur ki, bu da ardıcıl açıq xətlə kompleks bloklarına birincidən sonuncuya qədər birləşdirir.

       Silsilənin nəzərə çarpan mühüm xüsusiyyətlərindən biri kimi polifonik yazının homofon-harmonik üslubla yanaşı mövcudluğunu və onların üzvi sintezini qeyd etməliyik. Bu cəhətə 1-ci prelüddə (I hissə - fuqato) təsadüf edirik. 2-ci prelüddə də belə bir xüsusiyyət öz maraqlı təcəssümünü tapır. Adını çəkdiyimiz prelüdün əsasını təmkinli, ciddi və qısa mövzu təşkil edir. Bu mövzu qədim polifonist sənətkarların mövzularını xatırladır.

       Mövzu əvvəlcə basda təmkinli şəkildə səslənir, daha sonra isə səslənməyə yeni kontrast material qoşulur. Bu intermediya xarakterli melodiya birinci mövzunu sıxışdıraraq, tədricən bütövləşir və reprizada mövzu əhəmiyyəti kəsb edir. Beləliklə, iki mövzulu fuqa təsiri yaranır.

       Qeyd etdiyimiz kimi, bu prelüddə polifoniya ilə homofon-harmonik üslubun qovuşdurulması prinsipi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Burada homofon-harmonik xoral tipli fraqmentlər əsas polifonik ifadə tərzini kəsərək, bununla poliüslubluluq - polistilistika əmələ gətirir. Bu halda səslərin (xüsusilə orta səslərin) müstəqilliyi diqqəti cəlb edir.