|
ÌÓÑÈÃÈ ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ
XƏYYAM MIRZƏZADƏNIN «AĞLAR VƏ QARALAR» FORTEPIANO SILSILƏSININ MUSIQI DILININ BƏZI XÜSUSIYYƏTLƏRI
Lalə ƏLIYEVA
ARIF MƏLIKOVUN
IKINCI
SIMFONIYASINDA
OSTINATLIQ BARƏDƏ
Gülzar MAHMUDOVA
ARFA FƏRƏC QARAYEVIN
«QOBUSTAN KÖLGƏLƏRI»
BALETININ PARTITURASINDA
Qənirə HÜSEYNOVA
BIRHISSƏLI SIMFONIK
ƏSƏRLƏRDƏ PROQRAMLILIQ
Aytən BABAYEVA
QARA QARAYEVIN
DMITRI ŞOSTAKOVIÇƏ HƏSR
ETDIYI LYA -MINOR SIMLI KVARTETI
Fərəh TAHIROVA
|
|
«Mi» prelüdündə əsasən ostinato prinsipi saxlanılmışdır. Belə ki, tematik ostinato ilə yanaşı, pyesdə metrik ostinatodan istifadə olunur. Ümumiyyətlə, prelüd bir sıra maraqlı ifadə vasitələri ilə diqqəti cəlb edir. Canlı, enerjili mövzu bas səsindən başlayaraq, tezliklə yuxarı səslərə keçir. Bas xəttinin üzərində qurulmuş komplekslər isə səslənmənin zənginləşdirilməsinə kömək edir. Bu komplekslər bəzi hallarda melodik təbəqələrin üst-üstə yığılmasından əmələ gəldiyi üçün funksionallıq baxımından onları müəyyənləşdirmək çətindir. Onlar daha çox sonor effekti verir. Xüsusilə kulminasiyalarda, horizontal geniş səpkili harmoniyaların yaranmasında mürəkkəb komplekslərin bu tərzdə təfsiri mühüm rol oynayır.
«Mi bemol» (¹ 11) prelüdündə də polifonik yazı üslubu ilə xoral cizgilər çox üzvi surətdə qovuşdurularaq, dərin fəlsəfi fikirli bir musiqi obrazı yaradır. Bu, bəstəkarın hiss və düşüncələrinin təcəssümüdür. Bu mənada ağır templi, sərbəst inkişaflı, həmçinin, şaquli komplekslərdə saxlanılmış melodiya səciyyəvidir. Onu da deyək ki, bu komplekslərin «addımları» melodik xəttin vurğuları ilə üst-üstə düşür. Şaquli xətt sanki vaxt ölçüsüdür və özünün ağır, dəqiq «addımları» ilə həyatın nəbzi kimi melodiyanın sərbəst axınının qarşısını alır. Beləliklə, düşüncələr aləmi və vaxtın hesablanması prelüddə bizi əhatə edən reallığın, həyatın rəvan axarının təsviri kimi qavranılır.
Silsilənin lirik xarakterli pyesləri haqqında da danışmaq yerinə düşər. Məsələn, Yeddinci prelüddə sərbəst, improvizasiya üslublu melodiyanın üstünlüyü və fazalarla inkişaf lirikanı qabarıq göstərən amillərdir. Inkişaf prosesində sabit dayaq səsin tez-tez göstərilməsi kiçik fazaların epizodlarda birləşməsinə və ümumi hərəkət axınında qovuşmasına xidmət edir. Səsaltı ifadələrlə birləşən komplekslərin sayəsində dinamika güclənərək, xoral üslublu kodaya gətirib çıxarır. Sözsüz ki, bu prelüdün lirikasında xatirə («memori») cizgiləri özünü büruzə verir. Eyni zamanda, muğam intonasiyalarını təcəssüm etdirən musiqi fəlsəfi dərinliyi ilə yadda qalır.
Lirik kulminasiya zirvələrini təşkil edən prelüdlərdən biri də Beşinci prelüddür («Sol»). Lad-intonasiya və ritm baxımından sərbəstliyi ilə bu prelüd digərlərindən fərqlənir. Burada muğam cizgilərindən geniş və çoxcəhətli istifadə olunmuşdur.
Prelüdün bir çox fraqmentləri ifa tərzinə görə muğamın instrumental müşayiətini xatırladır. Muğam janrına xas olan ritmik sərbəstlik, melodiyanın dayaq pillələri ətrafında səciyyəvi dönümləri, ikisəsli unison hərəkətlər, sekundalarla punktir ritmlərin səslənməsi – bütün bunlar muğamın qanunauyğunluqlarından, obraz-intonasiya xüsusiyyətlərindən irəli gəlir.
Prelüddə iki özək – mövzu əsas rol oynayır. Onların müxtəlif şəkildəyişmələri muğamın monointonasiyalılıq prinsipini xatırladır. Belə ki, uzunmüddətli şəkildəyişmələrə uğrasa da özək mövzu yadda qalır.
Pyesin xarakterinin açılmasında böyük rol oynayan özək-mövzular improvizasiya tipli ibarələrlə növbələşir. Ümumi axında hər bir səs mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xüsusilə iki səsin «sol-bemol - sol» səslərinin qarşılaşdırılması diqqətəlayiqdir. Onlar sanki vibrasiya edən «sol» səsini əhatə edir. Bu iki səs sonra dissonant qarşılaşdırmada verilir. Artikulyasiyalı kontrastlarda mühüm intonasiyalar qabarıq əks olunur.
Pyesdə ritmoformulların ostinatlığı və zərblə vurulan səsin fon təşkil etməsi az əhəmiyyət daşımır. Muğamdan gələn qeyri-mütəmadi vurğular ölçünün tez-tez dəyişməsi təsəvvürü yaradır. Dayaq anlarının olmaması, səs sahəsinin fasiləsiz hərəkəti, öz növbəsində, sonor effektinin meydana gəlməsinə xidmət edir. Bu barədə I.Stravinskinin belə bir fikrini xatırlatmaq istərdik ki, «ritm faktiki olaraq yoxdur, çünki ölçü və fasilələr yoxdur. Ritmin əvəzinə say var». Təbiidir ki, böyük bəstəkar ritmin tamamilə yoxluğunu iddia etmirdi. Burada metro-ritmin qeyri-sabitliyi sayəsində sonor effektinin yaranması nəzərdə tutulur.
Bu fikri haqqında danışdığımız prelüdə də şamil etmək olar. Belə ki, burada da metroritmik assimmetriya musiqiyə canlanma və mürəkkəblik aşılayır. Ritmin variasiya olunması və xanənin güclü hissəsində liqalanmış vurğusuz qurumlar dramaturgiyanın hərəkətverici amillərindən birinə çevrilir. Beləliklə, polifonik və homofon-harmonik üslubların qovuşması ilə yanaşı, improvizasiyalı variantlıq, harmonik vasitələrin sintezi, metroritm prelüdiyanın dramaturgiyasında mühüm rol oynayan faktor kimi çıxış edir.
Ritmintonasiya vurğularının ölçüyə uyğun gəlməməsi və ölçü çərçivəsindəki yerdəyişmələr eyni intonasiyaların müxtəlif vurğularla səslənməsinə gətirib çıxarır.
Dramaturji rol oynayan mühüm vasitələrdən biri də melodik və ritmik formulların ostinatlığıdır ki, bu da təkcə bir ritmformulun timsalında deyil, daha geniş diapazonda təzahür edir.
Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz prelüddə metro-ritmin xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyini nəzərə alaraq, bunun üzərində bir qədər geniş dayanmaq istərdik.
Silsilədə ritm müxtəlif variantlı şəkildəyişmələrə məruz qalır və mühüm formayaradıcı rol oynayır. Ritm intonasiyanın şəkildəyişmələrinə kömək edir (I prelüd), bu halda mövzu sanki «sıxılır» və sonra genişlənir. Ritm blokların yerdəyişməsinə, rəngarəng olmasına xidmət göstərir.
Təhlil etdiyimiz prelüdlər üzərindəki müşahidələrimizi ümumiləşdirərək gəldiyimiz nəticələri, silsilədə mühüm rol oynayan prinsipləri qeyd edək:
1) Prelüdlərdə polifoniyanın və harmoniyanın uyğunluğu prinsipi;
2) Melodik-ritmik, tembr-faktura variantlığı prinsipi;
3) Sabit səs ətrafında qruplaşdırmalar vasitəsilə yaranan pilləvari yüksəliş və sonrakı məntiqi qayıdış, muğamın dramaturgiyası ilə bağlı olan fazalı inkişaf və dayaq pilləyə doğru eniş;
4) Silsilənin ümumi reprizliyi – sonuncu prelüddə əvvələ qayıdış;
5) Lirik monodiyanın statik akkordika ilə yanaşı mövcudluğu; melodiyanın səpələnmiş harmoniya kimi, harmoniyanın isə şaquli xətt üzrə yığılmış melodiya kimi təzahür etməsi – bütün bunlar silsilədə böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Beləliklə, silsilənin dramaturgiyası bir-birini əvəz edən lövhələrin, vəziyyətlərin, əhval-ruhiyyələrin üzvi surətdə qovuşdurulması ilə əmələ gəlir. Bu obrazlar heç də həmişə emosional cəhətdən kontrastlıq yaratmır. Onlar daha çox qravür şəkilləri xatırladır. Prelüdləri silsilədə bir vəhdət halında birləşdirən ümumi estetik təəssüratdır ki, bu da silsilənin qeyri-adiliyini sübut edir. Royalın instrumental koloriti orkestr boyaları ilə zənginləşdirilmişdir. Bütün bunlar yazı üslubunun romantikləşdirilməsinin göstəricisidir.
Beləliklə, «Ağlar və qaralar» silsiləsi bir daha təsdiq etdi ki, X.Mirzəzadə heç zaman yazı texnikasını məqsədə çevirməmişdir. Milli zəminlə əlaqəsini qırmayan bəstəkar hər bir yeniliyə düşünülmüş şəkildə yanaşır, bütün bunlardan öz yaradıcılığında ifadə vasitələrinin zənginləşdirilməsi üçün istifadə edərək, onları bədii məqsədinə tabe edir.
|
