МУСИГИ НЯЗЯРИЙЙЯСИ
XƏYYAM MIRZƏZADƏNIN «AĞLAR VƏ QARALAR» FORTEPIANO SILSILƏSININ MUSIQI DILININ BƏZI XÜSUSIYYƏTLƏRI
Lalə ƏLIYEVA
ARIF MƏLIKOVUN
IKINCI
SIMFONIYASINDA
OSTINATLIQ BARƏDƏ
Gülzar MAHMUDOVA
ARFA FƏRƏC QARAYEVIN
«QOBUSTAN KÖLGƏLƏRI»
BALETININ PARTITURASINDA
Qənirə HÜSEYNOVA
BIRHISSƏLI SIMFONIK
ƏSƏRLƏRDƏ PROQRAMLILIQ
Aytən BABAYEVA
QARA QARAYEVIN
DMITRI ŞOSTAKOVIÇƏ HƏSR
ETDIYI LYA -MINOR SIMLI KVARTETI
Fərəh TAHIROVA

       Azərbaycan musiqisində birhissəli simfonik əsərlərdə, o cümlədən poema, uvertüra və lövhə nümunələrində proqramlılıq mühüm əhəmiyyət kəsb edərək, əsərlərin janr yönümündə, müəyyən bir məzmuna malik olaraq istiqamətlənməsində əsas amildir. Milli musiqimiz Avropa musiqisindən daxil olan birhissəli əsərlərin malik olduğu proqramlılıq artıq əhatə dairəsini genişləndirərək, milli ruha, çalarlara boyanmışdır. Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında musiqi dili səviyyəsində yeniləşən birhissəli simfonik janrların proqramlı məzmunu milliləşmiş şəkildə büruzə verilir. Belə ki, birhissəli simfonik əsərlərin proqramlılığı hər şeydən əvvəl özünü Şərq təfəkkürünün yetişdirdiyi mövzularla əhatədə, yeni mühitin ab-havasına, tələblərinə, qanunauyğunluqlarına tabe olaraq inkişaf etməsində göstərir. Milli musiqimizdəki birhissəli simfonik janrlarda proqramlılıq müxtəlif istiqamətlərdə nəzərə çarpır. Tarixi və ədəbi-lirik, siyasi və ictimai, əmək və qəhrəmanlıq mövzuları ilə istiqam ətlənən bu proqramlılıq milli musiqimizdə çox maraqlı, geniş inkişaf yoluna malikdir. Proqramlılığın istifadəsinə istər ümumi, istərsə də xronoloji tərəflərdən yanaşsaq, burada həmişə bir cəhət diqqətimizi cəlb edir. Bu da bəstəkarlarımızın birhissəli simfonik janrların milli musiqimizə daxil olduğu dövrdən başlayaraq, daim diqqəti cəlb edən, yüksək bədii əhəmiyyət kəsb edən proqramlı məzmunlu əsərlər yaratmasıdır. Milli musiqimizdə birhissəli simfonik əsərlərin proqramlılığı rəngarəngliyi, müxtəlifliyi ilə seçilir. Yəni əvvəldə qeyd etdiyimiz tarixi və ədəbi-lirik, siyasi və ictimai, əmək və qəhrəmanlıq kimi proqramlılıq növləri ilə yanaşı, bunların da daxilində təsnifat vardır. Təsnifat barədə sonradan söhbət açılsa da, nəzərə çatdırmaq istərdik ki, bu proqramlı məzmunun hərtərəfliyini bir daha sübüt edir.

       Ümumiyyətlə, Azərbaycan musiqisində proqramlı əsərlərin istifadəsi yalnız simfonik poema, uvertüra və lövhə nümunələri ilə bağlı deyil. Belə ki, milli simfonizmdə artıq simfonik əsərlərə müraciət edərkən proqramlılıq nəzərə çarpır. Istər birhissəli simfonik janrların digər növlərində yazılmış ilk nümunələrdə, istərsə də süitalarda proqramlılıqdan istifadə görünür.

       Proqramlılıq nəzərdən keçirdiyimiz simfonik poema, uvertüra və löhə janrlarında isə parlaq əksini tapmışdır. Burada müxtəlif tərəflərdən açılan proqramlılıq hər bir janrda özünəməxsus ifadəsini almışdır. Janrın imkanlarına, ifadə formalarına uyğunlaşan proqramlılıq, eyni zamanda öz məcrasında bütün vasitələrindən istifadə edərək məzmunun, musiqi fikrinin dinləyiciyə aşılanmasında mühüm rol oynayır. Digər tərəfdən, hər bir bəstəkarın da yaradıcılığında proqramlılıq özünü fərdi surətdə mənimsənilmiş şəkildə büruzə verir. Belə ki, istənilən mövzuya özünəxas surətdə yanaşan bəstəkarlar bunu müxtəlif baxışlarda, fikir birləşmələrində ifadə etməyə çalışırlar. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bəstəkarlarımızın müəyyən dövrlərdə mühitin təsirinə məruz qalaraq əsərlər yaratması proqramlılığın inkişafına bilavasitə təsirini göstərmişdir. Belə ki, müxtəlif onilliklərdə müxtəlif ideya və fikirlərin üstünlük təşkil etməsi proqramlı musiqidə öz əksini tapmışdır. Sosialist real izmi metodunun yaranması və formalaşaraq inkişaf etməsi milli proqramlı əsərlərə də öz təsirini göstərmişdir.

       Incəsənətin, mədəniyyətin, o cümlədən musiqinin siyasiləşməsini qarşısına bir məqsəd kimi qoyan bu dövrün siyasəti özünəməxsus proqramlılıq prinsipi yaratmağa başlamışdı. Siyasi durumu, siyasi fikirləri özündə əks etdirən bu yeni proqramlılıq növü işıqlı gələcək haqqında olan arzuları bir növ insanların beyninə yetirmək istəyirdi. Bu baxımdan yaranan hər bir əsərdə siyasi proqramlılığın tələb etdiyi mövzuların işıqlandırılması musiqidə siyasi əhval-ruhiyyə yaradaraq, xatırlatma funksiyası daşıyırdı. Kommunist Partiyasının, onun ideyavericilərinin, daha dəqiq desək, Lenin, Stalin adlarının ilahiləşdirilməsi, onların fəaliyyətlərinin bəşəri səviyyəyə yüksəldilməsi siyasi proqramlılığın əsas məğzi idi. Eyni zamanda sosializm quruluşundakı insanların xoşbəxt həyat tərzini göstərmək üçün mütləq digər xalqların acınacaqlı yaşayışından bəhs edən əsərlər yazmaq tələb olunurdu. Bu baxımdan məzlum, yazıq, səfalət içində yaşayan Afrika xalqları ilə bağlı mövzular daha ön də dururdu.1 Həmin dövrdə yazıb yaradan hər bir sənətkar mütləq dövlətin yürütdüyü bu siyasi prinsiplərə riayət etməli idi. Əks təqdirdə, açıq şəkildə olmasa da, gizli, hiss edilməyəcək surətdə həmin şəxs siyasi dairələr tərəfindən sıxışdırılaraq, yaradıcılıq fəaliyyətinin təqib olunması ilə üzləşə, qarşılaşa bilərdi. Məhz buna görə də yaradıcılığının digər tərəflərini qoruyub saxlamaq məqsədilə sənətkarlar siyasi mövzulara müraciət edərək onu qabartmağa çalışırdılar və bunun da arxasında öz baxışlarını, düşüncələrini müəyyən dərəcədə də olsa, ifadə edirdilər. Beləliklə, müxtəlif onilliklər boyu, daha dəqiq desək, sovet hakimiyyətinin mövcüd olduğu illərdə yaradıcılıqları siyasi təsirlərə məruz qalan bəstəkarlarımızın bu səpkili əsərləri musiqini siyasiləşdirirdi. Daim təbliğ olunan siyasi mövzulu əsərlər üçün incəsənətin bütün sahələrində, məcazi mənada desək, «yaşıl işıq» yanırdı. Heç bir maneə ilə qarşılaşmayan bu əsərlər müəllifləri üçün də sakit, dinc həyat şəraiti vəd edirdi. Musiqinin qarşısında duran siyasi proqramlılıq onu siyasiləşdirirdi. Proqramlılıq isə daha çox birhissəli növlərdə, o cümlədən simfonik poema, uvertüra, lövhə nümunələrində istifadə olunduğu üçün bunlarda siyasilik daha çox nəzərə çarpırdı. Müxtəlif mövzuları əhatə edən bu janrlarda siyasi təsir mövzu seçimində daim büruzə verilirdi. Beləliklə, milli musiqimizdə uzunmüddətli bir dövrü əhatə edən siyasi proqramlılıq birhissəli simfonik janrların inkişafı tarixində yeni səhifəni açdı və bu siyasi rənglə, siyasi çalarla boyanmış bir dövr idi.

       Xalqın firavan yaşadığını, quruculuq işlərinin yüksəlişlini göstərmək bu dövrdə proqramlı simfonizmin qarşısında duran əsas tələblərdən idi. Eyni zamanda qeyd etdiyimiz kimi, müxtəlif bəstəkar yanaşmalarında da proqramlılıq özünü müəyyən tərəflərdə büruzə verir. Bu da hər bir bəstəkarın fərdi üslubu, dəst-xətti ilə bağlıdır. Bu mənada Q.Qarayevin proqramlılığa müraciəti maraqlıdır. Biz bəstəkarın digər proqramlı simfonik nümunələrini deyil, məhz bu sahədə əvəzsiz olan «Leyli və Məcnun» simfonik poemasını qeyd etmək istərdik. Proqramlılığı lakonik, lakin bunun daxilində geniş ideyaları, hissləri, bəşəri əhəmiyyətli mövzuları ifadə edən bəstəkar özünəxas proqramlılıq prinsipini yaratmışdır. Söylənilənləri qismən də olsa, proqramlılığa müraciət etmiş digər bəstəkarlara da şamil etmək olar. Azərbaycan musiqisində proqramlılıq özünəməxsus inkişaf məcrası almışdır.

       Tarixi və ədəbi-lirik obrazlara həsr olunan simfonik poema nümunələri birhissəli simfonik əsərlər sırasında çoxluq təşkil edərək, müxtəlif cəhətləri, xüsusiyyətləri birləşdirlməsi ilə seçilir. Xalqımızın tarixi keçmişinə, ədəbi aləminin ən incə zövqlü sənətkarlarına müraciət, lirizmin ən səciyyəvi xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən mövzuların işıqlandırılması, müxtəlif dövr şəxsiyyətlərinin ədəbi-musiqili obrazlarının canlandırılması birhissəli janrların, daha dəqiq desək, simfonik poemaların əsas mövzu dairəsini təşkil edir. Maraqlıdır ki, tarixi və ədəbi-lirik məzmunlu əsərlər simfonik poema janrında yazılmışdır. Bu da təbiidir. Axı məzmunun genişliyi, mövzu dairəsinin əhatəli olması digər birhissəli janrların, o cümlədən simfonik lövhə və uvertüranın həcmində qeyd etdiyimiz obrazların ifadəsinə şərait yaratmır. Tarixi və ədəbi-lirik mövzuya həsr olunmuş simfonik poemalar da öz daxilində təsnifata bölünmüşlər. Belə ki, burada doğma Vətənimizin – Azərbaycan ın tərənnümü ilə bağlı, təbiət təsvirli, dahi sənətkarlarımızın obrazlarının təcəssümü, ədəbiyyat aləminin seçmə nümunələrinin işıqlandırılması diqqəti cəlb edir. Bu nümunələrin müxtəlif bəstəkar baxışlarında, fərdi üslublarında əks olunması ən çox diqqətə çarpan cəhətlərdəndir. Qeyd edək ki, tarixi mövzuya həsr olunmuş simfonik poemalar Azərbaycanımızın tərənnümü ilə əlamətdardır. Bu baxımdan Ə.Abbasovun «Şuşa» simfonik poeması Vətənimizin dilbər guşələrinin 40-ci illər dünyasından parlaq ifadəsidir. Ümumiyyətlə, təsviri xarakterli olan Q.Burşteynin «Abşeronun səhəri» və T.Bakıxanovun «Səhər» simfonik poemaları da bu baxımdan diqqətəlayiqdir. I.Hacıyevun «Odlar yurdu», Y.Mirişlinin «Azərbaycan», L.Quliyevanın «Azərbaycan» simfonik poemaları bu janrda yazılmış maraqlı nümunələrdəndir.

       Lakin qeyd etdiyimiz kimi, ədəbi obrazlarla bağlı mövzular daha çox üstünlük təşkil edir. Bu mövzuda yazılmış əsərlər janrın müxtəlif cəhətlərini özündə əks etdirir. Bu baxımdan F.Əmirovun «Nizaminin xatirəsinə» (1941), «Nəsimi dastanı», kamera orkestri üçün «Vaqif» poemaları diqqəti cəlb edir. F.Əmirov yaradıcılığının özünəməxsus cəhətlərini, orkestr üslubunu, səslənmə tərzini, fərdi musiqi dili xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən bu nümunələr müxtəlif onilliklərdə yazılaraq püxtələşən bəstəkarın yaradıcılıq imkanlarını əks etdirir. Xüsusilə, bəstəkarın yaradıcılığının zirvə dövründə yazılmış «Nəsimi dastanı» poeması daha çox diqqətəlayiqdir. Belə ki, bu simfonik poema yığcamlığı, məzmunun tam şəkildə ifadəsi elementlərinin zənginliyi ilə diqqəti cəlb edərək, Nəsimi obrazının açılmasına şərait yaratmışıdır. Qeyd edək ki, poemanın musiqi dili cəhətdən dolğunluğu, məzmunun əhatəli əks olunması əsərin xoreoqrafik şəkildə ifasına səbəb olmuşdur. Ümumiyyətlə, qeyd etməliyik ki, Azərbaycan musiqisində bu səpkidə, yəni şəxsiyyətlərin musiqili obrazları ilə bağlı əsərlər dərin fəlsəfi fikirləri özündə əks etdirir. Belə ki, dahi şairlərimizin, mütəfəkkirlərimizin daxili, mənəvi dünyalarına yanaşarkən, onlar yaratdıqları, ifadə etdikləri obrazı hərtərəfli açmağa, dinləyiciyə tam, bölünməz şəkildə çatdırmağa çalışırlar. Şairlərin iç dünyalarına vararkən, onların həm lirik aləmləri, həm dünya-görüşləri, həm fəlsəfi düşüncələri və həm də, ən əsası bir insan kimi canlandırılması nəzərə çarpır. Biz az əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, F.Əmirovun «Nizaminin xatirəsinə», «Nəsimi dastanı» simfonik poemaları ədəbi dünyamızın bu parlaq simalarının hərtərəfli şəkildə açılmalarıdır. Obrazlara bu növ yanaşma tərzi A.Məlikovun «Fizuli», R.Musta-fayevin «Fizulinin xatirəsinə», M.Mirzəyevin «Sədini oxuyarkən», A.Rzayevin «Nəsimi», R.Əliyevin «Hüseyn Cavid - 111», Ə.Əzizovun «Nəsimi» simfonik poemalarında da müşahidə olunur. Bu xətt gənc bəstəkar R.Ramazanovun «Nəimi» dramatik musiqisində də rast gəlinir.

       Birhissəli simfonik janrların yarandığı, formalaş-dığı mühitdən fərqli olaraq, Azərbaycan musiqisində yeni obraz, məzmun aləmilə zənginləşməsi ən çox nəzərə çarpan cəhət olub, ədəbi əsərlərin musiqili versiyasında da davamını tapır. Milli ədəbi əsərlərin Avropa janrlarında sığışaraq yeni ab-hava yarat-ması həm bu janrları zənginləşdirir, həm də milli musiqimizin ümumdünya musiqisi səviyyəsinə çatdırılmasına səbəb olur. Bu sahədə bir çox əsərlər yaradılmışdır. Bunların içərisində dramaturji imkanlarına görə daha çox parlayanı ilə yanaşı zamanın axarlarından sakit, səssiz-küysüz keçən əsərlərə də rast gəlinir.

       Bəstəkarlarımızın müraciət etdiyi ədəbi mənbə-lərin əhatə dairəsi çox genişdir. Burada daha çox Nizami irsi üstünlük təşkil etmişdir. Simfonik musiqidə Nizami obrazı lazımınca işıqlandırılmışdır. Şairin yaradıcılığı isə müxtəlif onilliklər boyu müxtəlif janrlar çərçivəsində açılmışdır. Lakin simfonik musiqinin bir sahəsi olan birhissəli janrlarda Q.Qarayevin «Leyli və Məcnun», M.Əhmədovun «Bəhram-Gür», Q.Məmmədovun «Nüşabə və Iskəndər» simfonik poemaları yaranmışdır.