МУСИГИ НЯЗЯРИЙЙЯСИ
XƏYYAM MIRZƏZADƏNIN «AĞLAR VƏ QARALAR» FORTEPIANO SILSILƏSININ MUSIQI DILININ BƏZI XÜSUSIYYƏTLƏRI
Lalə ƏLIYEVA
ARIF MƏLIKOVUN
IKINCI
SIMFONIYASINDA
OSTINATLIQ BARƏDƏ
Gülzar MAHMUDOVA
ARFA FƏRƏC QARAYEVIN
«QOBUSTAN KÖLGƏLƏRI»
BALETININ PARTITURASINDA
Qənirə HÜSEYNOVA
BIRHISSƏLI SIMFONIK
ƏSƏRLƏRDƏ PROQRAMLILIQ
Aytən BABAYEVA
QARA QARAYEVIN
DMITRI ŞOSTAKOVIÇƏ HƏSR
ETDIYI LYA -MINOR SIMLI KVARTETI
Fərəh TAHIROVA

       Bu əsərlərdə Nizaminin həmişəyaşar «Xəmsə»sinin rəngarəng obrazları, süjetləri işıqlandırılaraq, müxtəlif bəstəkar baxışlarında, fikirlərində ifadə olunur. Lakin Q.Qarayevin «Leyli və Məcnun» simfonik poeması nəinki bu sahədə, eləcə də, ədəbi-lirik mövzulu əsərlər sırasında əvəzsiz, şedevr nümunə hesab olunur. Q.Qarayev təfəkkürünün, musiqi istedadının parlaq məhsulu olan bu əsərdə Nizaminin «Leyli və Məcnun»da aşkar və gizli şəkildə ifadə etdiyi ideyalar, fikirlər həyatın reallıqlarına fəlsəfi yanaşma münasibəti bütün dərinliyi ilə qabardılaraq, birhissəli formanın çərçivəsinə sığışdırılır. Maraqlıdır, birhissəli formanın imkanları daxilində bəstəkar dramaturgiyanı elə qurmuşdur ki, burada obrazlar və onların daxili aləmi, əhatə olduğu mühit və onun qanunları, eybəçərlikləri, ən əsas olan yüksək məhəbbət hisslərinin fonunda cərəyan edərək, dinləyicini bir növ həmin dövrə bağlayır.2

       Ədəbi-lirik əsərlərin sırasında R.Hacıyevin H.Cavidin eyniadlı dramı üzrə yazdığı «Şeyx Sənan» əsəri də diqqəti cəlb edir. Bu sahədə bəstəkarların şəxsi lirik hisslərindən, münasibətlərindən yaranan əsərlərə də rast gəlmək olar. Bu baxımdan R.Hacıyevin kamera orkestri üçün «D.Şostakoviçin xatirəsinə» poeması, «M.Maqomayevin melodiyası üzrə poema-ekspromt», A.Rzayevin «Atamın xatirəsinə», R.Mirişlinin «Gənclik» poemaları diqqətəlayiqdir. A.Məlikovun «Xatırlayın», T.Bakıxanovun «Xatirə» simfonik poemaları bu cərgəni təşkil edir. Bundan başqa, romantik musiqinin bəzi janrları ilə qovuşaraq yaranan birhissəli əsərlərə də rast gəlirik. Bu xətt daha çox M.Mirzəyev və M.Quliyev yaradıcılığında təsadüf olunur. M.Mirzəyevin «Romantik vals-poema», «Truba və orkestr üçün poema-noktürn», M.Quliyevin «Poema-rekviyem» əsərləri buna nümunədir. Eyni zamanda xalq dastan, nağıl süjetlərinin də işıqlandırılmasına rast gəlinir. A.Məlikovun «Nağıl», I.Quliyevin «Nağıl», Ə.Rəhmətovanın «Dədə Qorqud» simfonik poeması , S.Ibrahimovanın «Əsli və Kərəm» simfonik dastanı bu qəbildəndir. Bu prinsip N.Osmanovun «Məhəbbət əfsanəsi» poemasında da davam etdirilmişdir.

       Siyasi və ictimai hadisələri əks etdirən simfonik poema və uvertüralar birhissəli simfonik əsərlərin inkişaf yolunda xüsusi bir mərhələ təşkil edir. Bu da təbiidir. Çünki bu mövzu ilə bağlı olan əsərlər bilavasitə zamanın, dövrün tələblərilə yaranaraq, özündə ictimai-siyasi quruluşun mövcud qanunlarını, dövlətin yürütdüyü siyasətin prinsiplərini əks etdirirdi. Bu mütləq hər bir yazıb yaradan sənətkar qarşısında qoyulan əsas məqsəd idi.

       Qeyd edək ki, sosialist realizmi haqqında söhbət açarkən, biz mədəniyyətin, incəsənətin bütün sahələrində olduğu kimi musiqidə də cəmiyyətdə baş verən proseslərin işıqlandırılması xüsusiyyətlərindən bəhs etmişdik və buna görə bu barədə ətraflı məlumata lüzum duymuruq. Müxtəlif onilliklər boyu yaranan simfonik poema və uvertüra nümunələri getdikcə dəyişən, müxtəlifləşən, yeniləşən siyasi prosesləri əks etdirərək öz fərdi baxışları məcrasından bunu qiymətləndirmişlər. Təsadüfi deyil ki, birhissəli simfonik əsərlərin, o cümlədən simfonik poemanın milli musiqimizdə ilk nümunəsi olan Ə.Bədəlbəylinin «Bütün hakimiyyət Sovetlərə» əsəri məhz ictimai-siyasi quruluşun yetişdirdiyi, bilavasitə yeni yaranmış siyasi mühitin tələblərilə formalaşan birhissəli simfonik nümunə kimi qəbul edilə bilər.

       Siyasi-ictimai mövzu ilə bağlı əsərlər özündə bir sıra xüsusiyyətləri əks etdirmişdir. Burada xalqımızın yaxın keçmişi ilə, əsrin əvvəllərində Azərbaycanda qurulan yeni hakimiyyəti, xoşbəxt həyat tərzini əks etdirən təntənəli mövzularla yanaşı, siyasi şəxsiyyətlərin obrazlarının təcəssümü ilə bağlı, artıq ümumbəşəri əhəmiyyət kəsb edən, xalqların azadlıqları naminə mübarizələrini, çarpışmalarını əks etdirən, dünyada sülhün bərqərar olması üçün aparılan mübarizə yolunu büruzə verən əsərlərlə rastlaşmaq mümkündür. Bu əsərlərin hər biri həm məzmunundan, həm də musiqi dili xüsusiyyətlərindən irəli gələn cəhətləri ilə milli musiqimizdə özünəməxsus mövqeyə malik olmuşlar. Ə.Bədəlbəylinin «Bütün hakimiyyət Sovetlərə» simfonik poemasında sonra müxtəlif onilliklərdə yaranan digər nümunələr bu əsərdən doğan prinsipləri müxtəlif tərəflərdən işıqlandırmağa çalışmışlar. Bu əsərlər içərisində əks etdirdiyi mövzunu bütün qabarığlığı ilə nəzərə çarpdıran maraqlı, əvəzsiz nümunələrə də rast gəlinir. C.Hacıyevin «Sosialist Azərbaycanı» (1936), N.Məmmədovun «Komsomol» (1962) əsərləri, bu baxımdan diqqətəlayiqdir. Digər tərəfdən xalqımızın yaxın keçmişi ilə bağlı olan, artıq tarixi-siyasi mövzular adlandırıla biləcək birhissəli nümunələrə də rast gəlmək mümkündür. I.Quliyevin ikiyə bölünmüş Azərbaycanımızın taleyini əks etdirən «Arazın sahilində» (1953), A.Məlikovun vətənimizdə Sovet hakimiyyətinin qurulmasına etiraz edən, müqavimət göstərən qüvvələrin dağıdılmasını əks etdirən «Axırıncı aşırım» (1971) simfonik poemaları da nəzəri cəlb edir. Yaranan birhissəli simfonik nümunələr içərisində siyasi baxışlı tarixi simalarla bağlı əsərlərə də rast gəlinir. S.Ələsgərovun «Lenin», C.Cahangirovun S.Ələsgərovla birlikdə yazdığı «Lenin haqqında poema» əsərləri respublikamızda uzun müddət hakim olan Kommunist Partiyasının rəhbəri V.I.Leninin bir siyasi obraz kimi musiqidə təcəssümü ilə bağlıdır.

       Qeyd edək ki, sosialist realizminin tələbləri ilə yazılan bu əsərlər yarandığı zaman mühitinə uyğunlaşdırılmışdır. Siyasi obrazlara müraciət müasir dövrümüzdə yazılan əsərlərdə də əks olunmuşdur. Lakin bu o demək deyil ki, bəstəkarlarımız bunu hər hansı bir məcburiyyət qarşısında qalaraq yazırlar.

       Son dövrlərdə respublikamızda baş verən bir sıra hallar, o cümlədən Qarabağ hadisələri uzun illər mövcud olmuş siyasi durumu dəyişdirdi. Insanların həyata baxışları, münasibətləri, yaşadığı dövrü qiymətləndirmələri artıq yeni səviyyədə təşəkkül tapdı. Əhatə olunduğu mühiti olduğu kimi, hər bir sənətkarın qavradığı tərzdə, başa düşdüyü şəkildə, öz düşüncələri baxımından işıqlandırması, artıq heç bir siyasi təsirə məruz qalmadan sənətkarların əsər yazmaları yeni mühitin yaranması ilə formalaşmışdır. Müasir dövrdə demokratiyanın üstün olduğu bir cəmiyyətdə artıq bu səpkili əsərlər bəstəkarların şəxsi istəklərindən, arzularından doğaraq yaranır. Bu baxımdan V.Allahverdiyevin Azərbaycan Respublikası prezidenti H.Əliyevə həsr etdiyi «Ömür yolu» simfonik poeması diqqətəlayiqdir. Bəstəkar H.Əliyevi yalnız siyasi şəxsiyyət kimi deyil, həm də incə lirik duyğulara malik bir insan kimi əks etdirərək, onu müxtəlif tərəflərdən işıqlandırmaqa çalışmışdır.

       Dünyada sülhün bərqərar olmasına çalışan, bəşəriyyətin sakit, dinc həyat şəraitinə malik olaraq yaşaması bütün dövrlərdə bəstəkarları daim özünə cəlb edən maraqlı, aktual mövzulardan olmuşdur. Bu baxımdan C.Hacıyevin «Sülh uğrunda» (1951), Q.Hüseynlinin «Sülh uğrunda» (1951) simfonik poemaları diqqətəlayiqdir. Xüsusilə daha çox ümumbəşəri ideyaları əks etdirən, eyni zamanda bəstəkarın fərdi qabiliyyəti, istedadı ilə qovuşaraq yazılan C.Hacıyevin «Sülh uğrunda» poeması daha mühüm əhəmiyyət kəsb edərək, müəllifi dünya səviyyəsində sülh ideyalarının carcısı kimi qiymətləndirmişdir. Sülh mövzusuna müxtəlif tərəflərdən yanaşan bəstəkarlarımız bunu xalqların apardığı mübarizə yolları ilə də açmağa çalışmışlar. Bu baxımdan C.Hacıyevin «Sibirə məktub», V.Adıgözəlovun «Afrika mübarizə edir» simfonik poemaları xüsusilə nəzərə çarpandır. Müasir dövrdə Afrikada yaşayan xalqların acınacaqlı həyatından, onların azadlıqları uğrunda apardığı mübarizələrdən bəhs edən V.Adıgözəlovun «Afrika mübarizə edir» poema sı mövzunun aktuallığına, musiqi dilinin, ritmikasının zənginliyinə görə diqqəti cəlb edir. Bəstəkarın poemasının simfonik musiqimizdə malik olduğu mövqe, gətirdiyi yeniliklər, xüsusiyyətlər haqqında I.Əfəndiyeva «Vasif Adıgözəlov» adlı monoqrafiyasında işıqlandırdığı üçün biz qısa məlumatla kifayətlənirik.3