МУСИГИ НЯЗЯРИЙЙЯСИ
XƏYYAM MIRZƏZADƏNIN «AĞLAR VƏ QARALAR» FORTEPIANO SILSILƏSININ MUSIQI DILININ BƏZI XÜSUSIYYƏTLƏRI
Lalə ƏLIYEVA
ARIF MƏLIKOVUN
IKINCI
SIMFONIYASINDA
OSTINATLIQ BARƏDƏ
Gülzar MAHMUDOVA
ARFA FƏRƏC QARAYEVIN
«QOBUSTAN KÖLGƏLƏRI»
BALETININ PARTITURASINDA
Qənirə HÜSEYNOVA
BIRHISSƏLI SIMFONIK
ƏSƏRLƏRDƏ PROQRAMLILIQ
Aytən BABAYEVA
QARA QARAYEVIN
DMITRI ŞOSTAKOVIÇƏ HƏSR
ETDIYI LYA -MINOR SIMLI KVARTETI
Fərəh TAHIROVA

       Siyasi və ictimai mövzuya həsr olunmuş uvertüraların süjet xətlərini bəstəkarlar xalqın xoşbəxt həyat tərzini, bayram əhval-ruhiyyəsini ifadə edən məzmun üzərində qurmuşlar. Müxtəlif illərdə müxtəlif bəstəkar nəsillərinin yaradıcılığının məhsulu olan bu əsərlərdə mövzuya, proqrama fərdi musiqi duyumu baxımından yanaşma hiss olunsa da, başlıq, sərlövhə uvertüraları bir-birinə yaxınlaşdırır. Belə ki, S.Ələsgərovun, V.Adıgözəlovun, A.Rzayevin, I.Məmmədovun «Bayram uvertüra»ları, O.Kazıminin, M.Quliyevin «Təntənəli uvertüra»ları eyni başlığa malik olsalar da, siyasi və ictimai mövzunu işıqlandırılması baxımından musiqi dili səviyyəsində müxtəlifliyə malikdirlər. Coşğun, enerjili səslənişə malik bu uvertüralarda dövrün ab-havası, təsiri, yarandığı vaxtda mövcud olan üslub təmayülləri duyulsa da, əsərlərin hər biri özünəməxsus fərdi bəstəkar istedadlarının müəyyən bir sahəsinə malikdir. Bu mövzuda O.Zülfüqarovun «Şənlən, mənim xalqım» və «Şənlik» uvertüraları da nəzəri cəlb edir. Yaşadığı dövrün insanlarının həyat tərzinin müəyyən bir hissəsini əks etdirən bu uvertüralarda yüksək enerjili səsləniş, zəmanənin qaynar inkişafı diqqəti cəlb edir. T.Bakixanovun «XXII qurultaya həsr olunmuş uvertüra»sı isə sırf siyasi mövzunu qabardır. Uzun illər ölkəmizdə hakim olmuş Kommunist Partiyası və onun ideyalarını qabardan bu əsər dövrün tələbi ilə yaransa da, musiqi dili, bəstəkar dəst-xətti baxımından diqqəti cəlb edir. Mövzunun konkret ifadəsi üçün əlverişli janr olan uvertüralarda ictimai – siyasi mövzu özünün daha bir ifadəsini tapdı və yeni inkişaf yoluna qədəm qoydu. Beləliklə, birhissəli simfonik janrda siyasi-ictimai mövzuya nəzər saldıqda bir sıra maraqlı cəhətlər diqqətimizi cəlb edir. Belə ki, bu növdə yazılan əsərlər daha çox yarandığı dövrün tələblərinə, siyasi mühitin ab-havasına uyğunlaşan bir sıra prinsiplərə, o cümlədən mövcüd olmuş sovet hakimiyyətinin vəsfinə, xalqın fivaran həyat tərzinə malik olduğunu əks etdirməyə cavab vermişlər. Bu əsərlər bilavasitə sosialist re alizminin incəsənətin bütün sahələrində olduğu kimi musiqidə də qarşıya məqsəd kimi qoyulan tələblərinə uyğun olaraq yazılmışdır. Lakin siyasi ictimai mövzulu elə birhissəli simfonik əsərlərə rast gəlinir ki, onlar ümumbəşəri əhəmiyyətli mövzular üzərində öz proqramlarını qurmuşlar. Bu mənada C.Hacıyevin «Sülh uğrunda», V.Adıgözəlovun «Afrika mübarizə edir» poemaları xüsusi əhəmiyyət kəsb edən birhissəli simfonik poema nümunələri içərisində əvəzsiz mövqeyə malikdir. Son vaxtlar bəstəkarlar yaşadığımız dövrə uyğunlaşaraq, daim dəyişən, yeniləşən siyasi-ictimai mövzuları artıq dövlətin, hakimiyyətin yürütdüyü siyasəti, siyasi baxışları artıq xüsusi tələblə deyil, öz şəxsi fikirləri, düşüncələri baxımından, özünəxas tərzdə qavradığı şəkildə ifadə etməyə çalışır və buna nail olurlar.

       Əmək və qəhrəmanlıq mövzusu ilə bağlı birhissəli simfonik əsərlər milli musiqimizdə əhəmiyyətli mövqelərdən birini tutmuşdur. XX əsrdə Azərbaycan simfonik musiqisinin yetişdirdiyi əmək mövzusu və onunla bağlı bu sahədə yaranan maraqlı nümunələr xüsusilə diqqətəlayiqdir. Simfonik musiqiyə əmək mövzusu 50-ci illərdə daxil olsa da, onun milli musiqimizdə təbliği, tərənnümü əvvəlki onilliklərdə də mövcud olmuş və müxtəlif janr sahələrində əhəmiyyətli nümunələr yaranmışdır. Təkcə, onu qeyd etmək kifayətdir ki, S.Hacıbəyovun «Gülşən» baleti əmək mövzusu ilə bağlı sanballı bir əsərdir. Simfonik musiqidə əmək mövzusunun məhz 50-ci illərdə geniş vüsət alaraq təmsil olunması eyni zamanda mühitin, cəmiyyətin tələbləri ilə də səsləşirdi. Belə ki, ölkədə baş verən quruculuq işləri, müharibədən sonrakı dövrdə insanların xoşbəxt həyat qurmaq qaminə çalışmaları, halal zəhmətə arxalanaraq, rəşadətli işlər görmələri mədəniyyətin qarşısında duran əsas məsələlərdən idi. Ümumiyyə tlə, 50-ci illərin mövzu bolluğunda əmək mövzusunun özünəməxsus mövqe tutaraq təbliğ olunması bu baxımdan diqqətəlayiqdir.

       Simfonik musiqidə əmək mövzusu A.Hüseynzadənin «Sosialist Əməyi Qəhrəmanlarına» (1951) poeması ilə təcəssüm olunmuşdur. Artıq poemanın sərlövhəsi məzmun, əsərin obrazlar aləmi haqqında təəssürat yaradır. Belə ki, dövlət tərəfindən əməyi yüksək qiymətləndirilən və fəxri ada layiq görülmüş insanların simfonik poema janrının hüdudları çərçivəsində işıqlandırılması maraqlıdır. Axı, simfonik poema janrının həcmi, mövzunun açılma tərzi, ifadə imkanları 50-ci illərin digər mövzuları kimi, əmək mövzusu üçün də əlverişli idi. Bu baxımdan A.Hüseynzadənin «Sosialist Əməyi Qəhrəmanlarına» poeması janrın yeniləşməsi ilə diqqəti cəlb edir. Ilk dəfə olaraq əmək mövzusunu birhissəli formalara, daha dəqiq desək, simfonik poemaya gətirən A.Hüseynzadə musiqi dilinin də sadəliyinə, ümümanlaşıqlı şəkildə qavranılmasına çalışaraq, milli musiqimizin imkanlarından, ifadə vasitələri sistemindən sənətkarlıqla istifadə etmişdir.

       N.Əliverdibəyovun «Mingeçevir» simfonik poeması (1952) artıq mövzunun konkretliyi baxımından nəzərə çarpır. Mövzunun müəyyən bir obraz çərçivəsində – Mingeçevir şəhəri və onun quranların timsalında çəmləşməsi bəstəkarın fərdi üslub xüsusiyyətləri ilə qovuşaraq əsərin musiqi dilinin maraqlı, yaddaqalan olmasına şərait yaratmışdır.

       Uvertüra janrına gəldikdə isə qeyd etməliyik ki, əmək mövzusunda yaılmış yeganə nümunə O.Zülfüqarovun «Eşq olsun quruculara» əsəridir. O.Zülfüqarovun yaradıcılığı üçün xarakterik olan oynaqlıq, şən əhval-ruhiyyə, həyat eşqinin yüksəlişi ifadəsi uvertürada da əksini tapmışdır. Klassik forma, quruluş çərçivəsində müasir dövrün mövzusunu müasir musiqi dili ilə təcəssüm etdirən bəstəkar milli köklərə sadiq qalaraq, onu daim xatırlatmağa çalışmışdır. Bir daha qeyd edək ki, O.Zülfüqarovun «Eşq olsun quruculara» uvertürası onun digər «Şənlən, mənim xalqım» uvertürası ilə səsləşərək, bir növ vəhdət yaratmışdır.

       Əmək mövzusunun milli simfonik musiqimizdə ifadəsi simfonik lövhə janrında da özünü büruzə vermişdir. Ş.Axundovanın «Pambıq yığımı» (1956) simfonik lövhəsi bu mövzuda yazılmış əsərlərin sırasını zənginləşdirdi. Təsviri xarakterli janr olan simfonik lövhədə yeni milli mövzunun işıqlandırılması bu janrın hüdudlarını genişləndirərək onun müasir tələblərə cavab verməsini təmin etmiş oldu. Digər tərəfdən, bu dövrdə yaradıcılığının erkən çağlarını yaşayan Ş.Axundova üçün də belə bir əsərin yazılması təqdirəlayiq idi. Belə ki, bəstəkar burada öz fərdi üslubunu, özünəməxsus musiqi dilinin cizgilərini qabardaraq, maraqlı bir əsər yaratmağa çalışmış və buna müəyyən dərəcədə nail olmuşdur. Qeyd etməliyik ki, əsərin həm məzmunu, həm də musiqi dili 50-ci illərin mühiti ilə səsləşirdi. Belə ki, bu dövr üçün xarakterik olan musiqi ifadə imkanlarından istifadə prinsipləri «Pambıq yığımı» simfonik lövhəsində müşahidə edilir.

       Ümumiyyətlə yuxarıda söylənilənləri adlarını sadaladığımız digər nümunələrə də şamil etmək olar. Beləliklə, əmək mövzusunda yazılmış birhissəli simfonik əsərlərə nəzər salaraq, onlara ümumi baxışdan diqqət yetirərkən, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, müxtəlif janr növlərində, yəni simfonik poema, uvertüra və lövhə janrında yazılan əsərləri belə bir amal birləşdirir: bu onların eyni mövzunu müxtəlif bəstəkar baxışlarında işıqlandırması, eyni mövzunun hər bir janrın imkanlarına tabe olaraq, müxtəlif tərəflərdən ifadəsidir. Beləliklə, nəinki milli simfonik musiqimizdə, həmçinin, Avropa mənşəli birhissəli janrlarda yeni olan əmək mövzusu musiqimizin ifadə imkanları ilə qovuşaraq, yeni tipli, yeni məzmunlu, obrazlı əsərlərin meydana gəlməsinə təkan vermiş oldu.

       Qəhrəmanlıq mövzusu milli musiqimiz üçün artıq çoxdan tanış idi. Belə ki, qəhrəmanlıq mövzusu milli musiqimizdə elə xalqımızın bu mövzuda yazılmış şifahi ənənəli janrlarından məlum idi. Simfonik musiqiyə daxil olana qədər isə, qəhrəmanlıq mövzusu digər janrlarda, o cümlədən Ü.Hacıbəyovun «Koroğlu» operasında kifayət qədər təmsil olunmuşdur.4 Adətən, birhissəli janrlarda hər hansı bir mövzunun istifadəsindən danışarkən əvvəlcə simfonik poema janrına diqqət yetiririk. Bu dəfə isə bir qədər fərqli olaraq, uvertüra janrından başlamaq istərdik. Bu da təsadüfi deyil. Çünki, qəhrəmanlıq mövzusu professional musiqimizdə ilk qədəmlərini məhz uvertürada, daha dəqiq desək, Ü.Hacıbəyovun «Koroğlu» operasına müqəddimədə atmışdır. Yığcam, dinamik xarakterli coşğun, hərəkətli, arasıkəsilməz inkişafa malik «Koroğlu» operasının uvertürası milli musiqimizdə bu janrın formalaşması üçün yeni imkanlar açdı ki, bu da gələcək milli uvertüranın taleyini bir növ həll etmiş oldu.