МУСИГИ НЯЗЯРИЙЙЯСИ
XƏYYAM MIRZƏZADƏNIN «AĞLAR VƏ QARALAR» FORTEPIANO SILSILƏSININ MUSIQI DILININ BƏZI XÜSUSIYYƏTLƏRI
Lalə ƏLIYEVA
ARIF MƏLIKOVUN
IKINCI
SIMFONIYASINDA
OSTINATLIQ BARƏDƏ
Gülzar MAHMUDOVA
ARFA FƏRƏC QARAYEVIN
«QOBUSTAN KÖLGƏLƏRI»
BALETININ PARTITURASINDA
Qənirə HÜSEYNOVA
BIRHISSƏLI SIMFONIK
ƏSƏRLƏRDƏ PROQRAMLILIQ
Aytən BABAYEVA
QARA QARAYEVIN
DMITRI ŞOSTAKOVIÇƏ HƏSR
ETDIYI LYA -MINOR SIMLI KVARTETI
Fərəh TAHIROVA

       Ümumiyyətlə, birhissəli simfonik janrlarda qəhrəmanlıq mövzusu özünü iki tərəfdən büruzə vermişdir. Yazılan əsərlərdən bəzilərində qəhrəmanlıq mövzusu ümumiləşmiş şəkildə ifadə olunur. Yəni hər hansı bir konkret obrazla bağlılıq, həmahənglik nəzərə çarpmır. Bu xüsusiyyət M.Əhmədovun «Qəhrəmani uvertüra» (1946), I.Quliyevin «Qəhrəmani uvertüra» (1964), V.Adıgözəlovun «Qəhrəmani poema» (1958), O.Nikolskayananın «Qəhrəmani uvertüra» (1940), Niyazinin «Qəhrəmani poema»sı kimi birhissəli nümunələrində büruzə verilir.

       Böyük Vətən mühirabəsi qəhrəmanlarına həsr olunmuş əsərlər qəhrəmanlıq mövzusunun ikinci tərəfini müəyyən edir. Bu mövzuya müraciət təbii idi. Dövrün yetişdirdiyi qəhrəmanların vəsfi, onların daim xatırlanması bu sahədə çoxluq təşkil edən əsərlərdə təcəssüm olunmuşdur. Eyni zamanda müharibə qəhrəmanlarına həsr olunmuş əsərlərdə də mövzunun müəyyən istiqamətlərdə bölünməsi nəzərə çarpır. Belə ki, burada həm cəbhədə şücaət göstərən insanların əziz xatirələrinə həsr olunmuş əsərlərə (F.Əmirovun «Vətən müharibəsi qəhrəmanlarının xatirəsinə» (1944) poeması, Fanya Nauxoviç-Lomakinanın «Sevastopol qəhrəmanlarına həsr olunmuş poema»sı, həm konkret olaraq qəhrəman şəhərlərə həsr olunan əsərlərə (X.Cəfərov «Leninqrad üzərində» (1953), həm də müharibənin yetişdirdiyi milli qəhrəmanları-mıza, o cümlədən H.Aslanov və M.Hüseynzadəyə həsr olunmuş əsərlərə rast gəlmək mümkündür.

       Qeyd edək ki, sonuncu cəhət üzrə yazılmış əsərlər müxtəlif bəstəkar baxışlarında daha çox təmsil olunaraq, əhəmiyyətli mövqe tutmuşdur. S. Ələsgərovun «Böyük Vətən müharibəsi qəhrəmanı H.Aslanovun xatirəsinə poema» (1944), T.Bakıxanovun «Uzaq sahillərdə» (1959) (M.Hüseyn-zadəyə həsr olunub), O.Kazımovun «Mehdi Hüseynzadə haqqında poema» (1979), R.Hacı-yevin «Həzi Aslanov» (1984) poeması müxtəlif onilliklərdə yazılaraq, müharibə mövzusunun daim yaddaşlarda xatırlanmasını sübut edir. Eyni zamanda, bu əsərlər məzmun cəhətdən birləşsə də, xronoloji cəhətdən müxtəlif onilliklərə mənsub olması, onların musiqi dilində nəzərə çarpır. Belə ki, hər bir onillik öz musiqi dilinin xüsusiyyətlərini, bu mühitdə formalaşan bəstəkar üslubunun fərdiliyini, özünəməxsusluğunu yaranan əsərlərə hondurur. Müharibə ilə bağlı qəhrəmanlıq mövzulu əsərlər hər bir bəstəkarın bu səpkili mövzulara fərdi münasibətlərini də əks etdirir.

       Qeyd etməliyik ki, qəhrəmani məzmunlu əsərlərdə xalqımızın keçmişindən gələn məzmunlara, obrazlara demək olar ki, müraciət edilməmişdir. Bu mövzuda əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, XX əsr müharibəsinin yetişdirdiyi qəhrəmanların təcəssüm etdirilməsi əsas yer tutur. Belə ki, yaranan əsərlərin, daha dəqiq desək, uvertüraların başlığı müxtəlif bəstəkar yaradıcılığlarında oxşarlığı, eyniliyi ilə diqqəti cəlb edir. M.Əhmədovun, I.Quliyevin, I.Məmmədovun «Qəhrəmani uvertüra» adlı birhissəli simfonik nümunələri bu baxımdan maraqlıdır. M.Əhmədovun «Çəngi» uvertürası müəyyən bir istisna təşkil edir. Belə ki, milli qəhrəmanlıq, döyüş rəqsinin simfonik musiqidə işıqlandırılması bəstəkarlarımızın milli köklərə bağlılığını bir daha sübut edir.

       Ümumiyyətlə, Vətən müharibəsinin törətdiyi faciələr, ağrı-acılar bəstəkarlarımızın yaradıcılığında dərin iz qoymuşdur. Təsadüfi deyil ki, milli musiqimizdə ilk simfonik lövhə nümunələri məhz bu mövzuya həsr olunmuşdur. Niyazinin qəhrə-mani ruhlu «Döyüşdə» və «Xatirə» simfonik lövhələri qəhrəmanlıq mövzusunun musiqi irsimizdə dərin köklərə malik olduğunu təsdiqləyir.

       Beləliklə, sadaladığımız bütün bu nümunələrə diqqət yetirərkən belə bir cəhət diqqəti cəlb edir. Belə ki, milli bəstəkarlıq məktəbimizin nümayəndələrinin yaradıcılığında təmsil olunan əmək və qəhrəmanlıq mövzusu birhissəli simfonik janrları əsasən, məzmun və musiqi dili baxımından zənginləşdirir. Milli musiqi intonasiyalarından istifadə bu əsərlərin yaddaqalan, maraqlı və anlaşıqlı olmasını təmin edir. Simfonik poema və uvertüra janrları ilə müqayisədə lövhə janrına milli simfonik musiqidə nisbətən az müraciət edilmişdir. Bu janrda yazılan əsərlər rus musiqisindən gələn ənənələri davam etdirməklə yanaşı, eyni zamanda da, müəyyən dərəcədə öz imkanlarını, ifadə vasitələrini milli musiqimizdə zənginləşdirməyə çalışmışdır. Bu baxımdan Azərbaycan musiqisində yeni məzmun, musiqi dili imkanlarına malik olan simfonik lövhələr özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Milli musiqimizdə simfonik lövhə nümunələri zəngin, hərtərəfli məzmun aləminə malikdirlər. Burada qəhrəmanlıq, tə biət təsvirli, tarixi, ədəbi-lirik mövzulu simfonik lövhələrlə qarşılaşmaq mümkündür.

       Müxtəlif dövrlərdə yazılaraq, formalaşan bu əsərlər içərisində daha çox parlayanı, özünəməxsus mövqeyə malik olub nəinki təmsil etdiyi janr çərçivəsində, eləcə də birhissəli simfonik janrlar daxilində daimi yer tutan S.Hacıbəyovun «Karvan» simfonik lövhəsi xüsusilə fərqlənir. Borodinin «Orta Asiyada» simfonik lövhəsinin milli musiqimizdə birbaşa davamı kimi yaranan bu əsər janrın inkişafında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Əsəri dərindən təhlil etmiş E.Abasova hər iki bəstəkarın mövzuya yanaşma tərzini göstərərək qeyd etmişdir ki, S.Hacıbəyov üçün lövhəvarilik əsas başlanğıc deyil, o, insan obrazının açılması ilə bağlı olan cəhətdir. Insanın gözəlliklə bağlı valehedici hisslərini göstərən S.Hacıbəyov üçün əsərin bədii dəyəri də məhz bununla əlaqədardır. E.Abasova əsərin maraqlı, yüksək bədii tələblərə cavab verməsini bir sıra xüsusiyyətlərlə, o cümlədən əsərin məzmunun zənginliyi, ifadə olunan obrazların tam və dərin surətdə açılması, orkestrləşdirmə üsüllarının rə ngarəngliyi, eyni zamanda orkestr səslənişində şərq ruhlu effektivliyin yaradılması və ən əsası, bəstəkarın məhz şərq təfəkkürünə, şərq düşüncə tərzinə və musiqi duyumuna malik olması ilə əlaqələndirir.5

       «Karvan» simfonik lövhəsi birhissəli simfonik janrların inkişafı tarixində əbədi mövqe tutmuş və sonralar yaranan əsərlər onun təsirindən doğan hisslərə bir növ məruz qalmışlar. Doğrudur, bu əsərlər digər mövzulara malik olaraq, müxtəlif bəstəkar qələmlərinin məhsuludur. Lakin «Karvan»ın qoyduğu dərin iz daim simfonik lövhə janrına müraciət edən sənətkarlar üçün ornək olacaqdır.

       Əsrarəngiz təbiətin çalarlarını özündə əks etdirən A.Əlizadənin «Şirvan lövhələri» və «Abşeron lövhələri» bu janrın inkişafında daha bir səhifəni açmış oldu. Xüsusilə, XX əsrin sonuncu onilliyində simfonik lövhə janrı yeni mövzu aləminə qədəm qoydu. Cəmiyyətdə baş verən hadisələr və onların musiqidə inikası bu dövrdə yaranmış simofnik lövhə nümunələrində ifadəsini tapdı. O.Kazımovun «Ədirnə fəthi» (C.Cabbarlının əsəri əsasında) və S.Fərəcovun «Matəm harayları» simfonik lövhələri bu baxımdan maraqlıdır. Beləliklə, Azərbaycan musiqisində simfonik lövhə janrı fərdi, lakin çox maraqlı inkişaf yolu keçərək, özünəməxsus mövqeyə malik olmuşdur.

       Birhissəli simfonik əsərlərin proqramına nəzər yetirərkən, onun əsas həlledici janr xüsusiyyətinə malik olduğunu bir daha dəqiqləşdirdik. Belə ki, milli musiqimizdəki birhissəli simfonik janrlara proqramlılıq nöqteyi-nəzərindən yanaşdıqda mövzu bolluğu, məzmun rəngarəngliyi və bundan irəli gələrək, musiqi dilinin zənginliyi diqqəti cəlb edən əsas xüsusiyyət oldu. Milli musiqimizə daxil olan hər bir Avropa janrı kimi, birhissəli simfonik əsərlər də, o cumlədən simfonik poema, uvertüra və lövhə janrları da milli musiqimizin çalarlarına boyanmış, yeni məzmun, mövzu dairəsi və musiqi sistemi əldə etmişlər.