|
ÌÓÑÈÃÈ ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ
XƏYYAM MIRZƏZADƏNIN «AĞLAR VƏ QARALAR» FORTEPIANO SILSILƏSININ MUSIQI DILININ BƏZI XÜSUSIYYƏTLƏRI
Lalə ƏLIYEVA
ARIF MƏLIKOVUN
IKINCI
SIMFONIYASINDA
OSTINATLIQ BARƏDƏ
Gülzar MAHMUDOVA
ARFA FƏRƏC QARAYEVIN
«QOBUSTAN KÖLGƏLƏRI»
BALETININ PARTITURASINDA
Qənirə HÜSEYNOVA
BIRHISSƏLI SIMFONIK
ƏSƏRLƏRDƏ PROQRAMLILIQ
Aytən BABAYEVA
QARA QARAYEVIN
DMITRI ŞOSTAKOVIÇƏ HƏSR
ETDIYI LYA -MINOR SIMLI KVARTETI
Fərəh TAHIROVA
|
|
Qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan musiqisində birhissəli simfonik əsərlər daha çox mövzu yeniliyinə məruz qalmışlar. Bu da təbii idi. Çünki milli musiqimizdə istifadə olunan birhissəlilər artıq onun qanunauyğunluqlarına müəyyən dərəcədə tabe olmalı idi. Bu isə özünü daha çox məzmun və musiqi dilində büruzə vermişdir. Beləliklə, birhissəli simfonik əsərlər milli musiqimizdə çox zəngin mövzu aləmilə qarşılaşdı. Ədəbi-lirik, tarixi, əmək və qəhrəmanlıq, siyasi və ictimai mövzuları birhissəli simfonk janrların proqramlı məzmununda əsas həlledici amil oldu. Göstərilən istiqamətlər üzrə yaranan simfonik poema, uvertüra və lövhə nümunələri bu mövzulara digər musiqi mədəniyyələrində malik olsa da, burada yeni nəfəs, yeni təravət əldə etdi. Bu özünü milli musiqimizin, milli proqramlılığın Şərq ruhuna, Şərq düşüncə tərzinə malik olmasında büruzə verirdi. Beləliklə, milli musiqimizdə birhissəli simfonik janrlar 3 əsas proqramlı istiqamət üzrə inkişaf etməyə başladı:
1) Tarixi və ədəbi-lirik mövzulu;
2) Siyasi və ictimai mövzulu;
3) Əmək və qəhrəmanlıq mövzulu.
Bu istiqamətlərin hər birində milli məzmunlu mövzular əsas ifadəsini tapmışdır. Burada istər milli ədəbi irsimizdən seçmə nümunələrlə, istər dahi şəxsiyyətlərin obrazlarının canlandırılması ilə istər müasir dünyanın problemlərinin əks olunması ilə istər insanların saf hisslərinin tərənnümünə və istərsə də digər mövzularla qarşılaşmaq olar. Məhz bu mövzu bolluğu qeyd etdiyimiz istiqamətlərin də təsnifatında mühüm rol oynayaraq, bir növ onların taleyini həll etmiş oldu. Əsərin hər hansı bir mövzu bölümünə aid olması və bu bölmədə də müəyyən bir hissəyə daxili onun daha da zəngin-ləşməsinə səbəb olmuşdur. Nəzərdən keçirdiyimiz mövzu istiqamətlərində daha çox birhissəli simfonik əsərləri özündə birləşdirən tarixi və ədəbi-lirik mövzudur. Göründüyü kimi, böyük bir tarixi inkişafı və ədəbi dünyanın zəngin irsini özündə birləşdirən bu bölmədə mövzu müxtəlifliyi nəzərə çarpır. Burada bir neçə mövzu aidiyyəti vardır:
1) Vətəni tərənnüm edən;
2) Təbiət təsvirli;
3) Ədəbi simaların obrazları;
4) Ədəbiyyat aləmindən seçmələr;
5) Tarixi obrazların canlandırılması bölmələri diqqəti cəlb edir. Bu bölmələrə aid yaranan əsərlərdə seçilən mövzulara hərtərəfli yanaşma tərzi, məzmunu dərindən açmaq xüsusiyyəti xarakterikdir. Burada mövzuya həm tarixi, həm də lirik baxımdan müraciət etmə diqqəti cəlb edən xüsusiyyətdir.
Siyasi və ictimai mövzulu istiqamətdə yazılan əsərlər daha çox zamanın tələblərinə, yaşanılan dövrün qanunauyğunluqlarına tabe olunmuşdur. Əvvəldə qeyd etdiyimiz sosialist realizminin prinsipləri, bəstəkarlar qarşısında qoyulan məqsədlər daha çox ifadəsini tapmışdır. Burada mövzu bir neçə bölmədə inkişaf vetmişdir:
1) Xalqımızın yaxın keçmişi ilə bağlı;
2) Sovet hakimiyyətinə həsr olunmuş;
3) Siyasi şəxsiyyətlərin obrazları ilə bağlı;
4) Sülh mövzusu və onun təbliği;
5) Müxtəlif xalqların azadlığına həsr olunmuş mövzular.
Müxtəlif onilliklər boyu yaranan hər bir əsərdə zamanın, siyasi hakimiyyətin yeritdiyi siyasətin prinsipləri əksini tapsa da, burada hər bir bəstəkarın fərdi dəst-xətti, üslubu təcəssüm olunmuşdur. Bu əsərlərə ifadə etdiyi mövzu baxımından deyil, bədii dəyəri, musiqi dili keyfiyyəti baxımından yanaşmaq daha düzgün və ədalətli olardı.
Əmək və qəhrəmanlıq istiqaməti ilə bağlı birhissəli simfonik nümunələr adından da bəlli olduğu kimi daha çox insan xarakteri, insan əməyi və şücaəti ilə bağlıdır. Qeyd edək ki, əmək mövzusu birhissəlilərin inkişafı tarixində yeni idi və bu mövzu haqqında söhbət açılan janrların məzmun dairəsinə 50-ci illərdə daxil olmuşdur. Əmək mövzusu XX əsrdə milli musiqimizin birhissəli simfonik əsərlərə bəxş etdiyi yenilik idi. Mövzu daxilində, sosialist realizminin tələbi ilə yaranan bir sıra cəhətlər, o cümlədən insan əməyinin qüdrəti, rəşadəti, şücaəti əks olunmuşdur. Bu baxımdan əmək mövzusu, bir sözlə, dövrün tələbləri, zamanın ifadəsi ilə daha çox uyğunlaşırdı.
Qəhrəmanlıq mövzusu isə öz köklərini şifahi ənənəli musiqimizdən götürərək birhissəli simfonik janrlara daxil olanda artıq püxtələşmiş idi. Burada daha çox müasir dövrün yetişdirdiyi mövzular öz əksini tapmışdır. Böyük Vətən müharibəsi və onun qəhrəmanlıqlarına həsr olunmuş qəhrəmani məzmunlu birhissəli simfonik janrlarda iki cəhət diqqəti cəlb edir:
1) Vətən müharibəsi mövzusunun ümumiləşmiş şəkildə, «qəhrəmanlıq» başlığı altında cəmlənməsi;
2) Vətən müharibəsinin yetişdirdiyi qəhrəmanların, daha dəqiq desək, H.Aslanov və M.Hüseynzadənin obrazının canlandırılması.
Xüsusilə müharibədə şücaət göstərmiş və adlarını sadaladığımız obrazların tərənnümü daha çox əhəmiyyət kəsb etmiş və müxtəlif bəstəkar yaradıcılıqlarında parlaq ifadəsini tapmışdır. Qəhrəmanlıq mövzusu ilə bağlı əsərlərdə ruh yüksəkliyi, coşğun enerjili musiqi diqqəti daha çox cəlb edir.
Simfonik lövhə janrında isə bəstəkarlarımız rus musiqisi ənənələrini davam etdirərək, milli zəmində bir sıra maraqlı əsərlər yaratmışlar. Milli simfonik lövhələrin sayca məhdudluğuna baxmayaraq, müxtəlif mövzu aləminə malik olması onların əsas xüsusiyyətlərindəndir. Burada həm ədəbi-lirik, həm matəm ruhlu, həm təbiət təsvirli, həm də qəhrəmani məzmunlu simfonik lövhələrlə rastlaşmaq mümkündür. Daha çox musiqi dili səviyyəsində yeniləşən bu janrın milli nümunələrində şərq bəstəkarlarının düşüncə tərzi, fikir zənginliyi, milli lad sisteminin rəngarəngliyi nəzərə çarpır.
Beləliklə, milli musiqimizdə simfonik poema, uvertüra və lövhə nümunələrinin təsnifatına diqqət yetirdikdə bir sıra cəhətlər özünü büruzə verir. Bu, birhissəli simfonik janrların çox zəngin mövzu dairəsi və musiqi dilinə malik olmasından ibarətdir. Bu baxımdan daim inkişaf edən və yeniləşən simfonik poema, uvertüra və lövhə janrları milli musiqimizdə əbədi olaraq əvəzolunmaz mövqe tutacaqdır.
Bundan əlavə, qeyd etmək istərdik ki, müxtəlif məzmunlu birhissəli simfonik əsərlər yaradan Azərbaycan bəstəkarları yaradıcılıq yollarını, üslublarını, dəst–xəttlərini milli professional musiqi ənənələri üzərində formalaşdırmışlar. Belə ki, Ü.Hacıbəyov zirvəsindən sonra professional musiqimizdə özünəməxsus mövqe tutan Q.Qarayev məktəbinin ənənələri bir çox bəstəkar yaradıcılıqlarında davamını tapmış, onların yaradıcılıq yollarının istiqamətlənməsində mühüm amil olmuşdur.
ƏDƏBIYYAT
1. Gfendiev L. Razvitie soüialistiçeskoqo realizma v Azerbaydcane. Baku, Azerneşr, 1971, s. 151.
2. Abezqauz I. Simfoniçeskaə pogma K.Karaeva «Leyli i Medcnun». M., Sov. Kompozitor, 1958, s. 22
3. Gfendieva I. Vasif Adiqezalov. Baku, Şur, 1999, 323 s.
4. Ü.Hacıbəyovun «Koroğlu» operasının uvertürası musiqişünaslar tərəfindən təhlil olunduğu üçün bu barədə ətraflı söhbət açılmır.
5 Abasova G. «Karavan» i «Uvertöra» Sultana Qadcibekova (poəsnenie). Baku, Azqosmuzizd, 1964, s. 40
|
