ИРСИМИЗ
MIRZƏ FƏRƏC
HAQQINDA XATIRƏLƏRIM
(ardı)
Ruqiyə RZAYEVA
«ARŞIN MAL ALAN»
ADLI SƏNƏT INCISI
Səadət QARABAĞLI
RADIONUN MUSIQI
VERILIŞLƏRI REDAKSIYASI:
DÜNƏN, BU GÜN, SABAH
Ramiz MIRIŞLI

       1975-ci ilin mart ayının 10-da 77 yaşında ikən anam vəfat etdi. O mart ayında anadan olmuşdu. Novruz bayramı ərəfəsində toyu olmuşdu. Nəhayət, vəfatı da martda oldu. Ancaq o bilmədi ki, 3 ay yarım sonra əziz xələf, ən çox sevdiyi ilk övladı Ağabacı dünyadan köçəcək. Yaxşı ki, o, bu ağrını görmədi, davam gətirməzdi. Ancaq vəfatından bir gün əvvəl bir bayatı dedi:

Əzizim qalasız
Şəhər olmaz qalasız
Mən gedəri oldum
Siz sağlıqla qalasız.

bunu dedi və ağladı.

       Uşaq vaxtımdan bizim evdə həmişə bayatı, qəzəl, atalar sözləri, nağıllar eşitmişəm ki, özümün də dilimin əzbəri olub. Ilk dəfə babamdan eşitdiyim «o qədər əhənglər yanında dolçalar sınıb ki» atalar sözü olub. nənəmin isə bütün sözü-söhbəti atalar sözünün iştirakı ilə olurdu.

       Atam bir müddət Mirmahmud Kazımovski ilə bərabər məktəblərdə nəğmə dərsləri aparırdı.
       1913-18-ci ilə qədər Opera teatrında Üzeyirbəy və Müslüm Maqomayevlə işləyib. Müğam operalarında orkestrdə çalıb. Həm də səhnədə oxuyanları müşayiət edib. Bu Sarabski işləyən vaxtlarda olub. Odur ki, bizə tez-tez gələrdi, məşq edərdilər. Bu münasibətlə «Leyli və Məcnun», «Arşin mal alan» tamaşalarının dəftərə köçürmüşdü. Mən onları Mərkəzi Incəsənət arxivinə vermişəm.

       Tar atamın bütün həyatı demək idi. Ən xoşbəxt və ən qəmli, kədərli vaxtlarında ona yeganə təsəlli verən sirdaşı idi. Baxmayaraq ki, babam ölən vaxtında cətinliklə də olsa ona vəsiyyət edib demişdi ki, «Sən tarın yox, qələmin dalınca get». Ancaq atam tarla vidalaşa bilmirdi. Onu da deyim ki, atamı 80 yaşa qədər tar yaşatdı. Heç yadımdan çıxmayır. Babamın vəfatından sonra 1929-cu ildə iyul ayında ikinci qardaşım Əsəd 8 yaşında dizinteriya xəstəliyindən bağda vəfat etdi. Atam dəfn mərasimi keçiriləndən sonra şəhərə gəlir (onda pambıq idarəsində mühasib işləyirdi). Işdən evə gəlir, tək, ailə bağda gözəl-göyçək bir oğlunu torpağa basdırıb, kədər ona üz verir, tarı əlinə alıb çox ürəklə, qəmli muğam dəstgahı çalır. Kücə pəncərəsindən səsi eşidən qonşular gəlib təəccüb edirlər ki, cavan oğlunu basdırmış ata tar çalır?! Onlar nə başa düşürlər ki, atam ürək ağrılarını, o böyük kədərini əziz oğlunun torpaq altına vaxtsız gömülməsini, öz ürəyinin naləsini, fəryadını anca q ona sədaqətli olan bu tarın sarı simləri vasitəsilə ifa edə bilərdi. O, tarla dərdini söyləyirmiş demə. Kənardan baxan onu nə başa düşərdi!

       Babam vəfat edəndən sonra atam mənə və Ağabacıya tarda çalmağı öyrətdi. Əvvəllər babam sağ ikən bu işə icazə verməyirdi. Atam isə çox xeyirxah iş görmüşdü. Bunun Ağabacıya çox köməkliyi oldu.

       1929-cü ildə Ağabacı Bakı Pedaqoji Texnikumunu bitirib kəndə müəllimə işləməyə getdi. O illərdə Bakı kəndlərində də nəinki qızları, hətta oğlanları da dərsə buraxmırdılar. Qoçular deyirdilər ki, biz oxumamışıq, yaşamırıq (?) balalarımız da bizim kimi. Ağabacı əvvəl bir il Saray kənd məktəbində, ikinci il Sovet hökümətinə qarşı düşmənçilik edən, kolxoza, məktəbə qarşı mübarizə aparan qaçaq və qoçuların yuvası olan Kürdəxanı kəndində çox qorxu və əziyyət çəkdi. Lakin iki qız uşağını məktəbə cəlb edə bildi ki, bu da onun qələbəsi idi (Onu da yaddan çıxarmıram ki, xalam Hökumə Fətullayeva da Ağabacı ilə bərabər qurtarmışdı, o da bu kənddə işləyirdi. Bir dəfə o sinifdə dərs deyən yerdə küçədən qəbirstanlıq tərəfdən ona güllə atmışdılar. Xoşbəxtlikdən güllə üzünün yanından keçib divara dəymişdi. Bu kənd elə kənd idi). 3-cü il Maştağa kəndinə köçürüldü. Bu kənd Qala-Maştağa rayonunun mərkəzi olduğu üçün bir qədər mədəni kənd idi. Məktəbə az da olsa qızlar gəlirdi. Or ada MTS maşın traktor stansiyası, qadınlar klubu açılmışdı. Aktiv qadınlar vardı. Ağabacı komsomolçu olduğundan burada özək katibi seçildi. Maştağadan şəhərə şose yolu çəkilməyə başladı. Hər istirahət günü Ağabacı öz komsomolçularilə bu yolda işləyir, daş-torpaq daşıyırdılar. Ictimai işlər həddən artıq idi. Savadsızlıq kursu açılmışdı. Orada da axşamlar pulsuz dərs verirdi. Başqa dərslərlə bərabər şərqi dərslərini də aparırlı. 1933-cü il idi. Bu il Maştağada radio qovşağı təşkil olundu. Hər gün bir müəyyən saatda kənd camaatı gəlib naxır bulağının üstünə toplaşıb (indiki böyük bağ olan yer) hündür şalbandan asılmış güclü reproduktor cihazına qulaq asırdılar. Son xəbərlər verilirdi. Qəzetlərdən oxuyurdular. Ancaq evlərdə hələ radio yox idi. Ağabacı tək məktəbin deyil, kəndin də ictimai həyatında fəal iştirak edərdi. O, çox yaxşı bir təşəbbüs irəli sürdü. Səsi yaxşı olan uşaqlardan xor dəstəsi düzəltmişdi. Özü də tarda onları müşayiət edirdi. Məktəb nəğmələri, el havalarını onlara öyrətmişdi. Hər gün onları rad io qovşağına gətirib son xəbərlərdən əvvəl konsert verərdilər. Bu təşəbbüsü hamı bəyənmişdi. Istər rəhbər təşkilatlar, istərsə də kənd camaatı. Beləliklə, 1933-cü ildə Ağabacının radioda verdiyi ilk konsertlər Maştağa kəndinin tarixinə qeyd olunmalıdır. Bu il eyni zamanda Ağabacının özünün tarla, musiqi ilə əlaqədar fəaliyyətinin bünövrəsini qoydu. Babasından nəvəyə keçmiş tar nəvənin əlində düz 45 il sevilərək çalındı. Əvvəl özü öyrəndi çaldı, sonra da tələbələrinə öyrədib çaldırıb. Sonra isə bir bəstəkar kimi bu qədim sehkar tar üçün bir sıra əsərlər yazıb. Bütün bunlar üçün yenə də atama minnətdaram.

       Atam əvvəlki qayda ilə Üzeyir bəylə heç vaxt əlaqəni kəsməyirdi. Vaxtaşırı görüşürdü.
       1934-cü ilin avqust ayı idi. Atam şəhərdən bağa gəldi (bizim bağ Maştağada – Güladüzüdə idi). Xəbər verdik, Üzeyir bəy möhkəm tapşırıb ki, sabah sizi şəhərə onun yanına aparım. Yoxlasın və musiqi məktəbinə yazsın. Bütün günü tarda çaldıq, hazırlaşdıq. Sabahısı şəhərə gəldik. Maksim Qorki adına küçədə yerləşən konservatoriyanın böyük zalında (sonrakı Asəf Zeynallı adına musiqi məktəbi) xeyli adam vardı. Üzeyir bəy, Səid Rüstəmov, professor Semyon Bretanitski, Əmirulla Məmmədbəyli, Xosrov Məlikov, Mirzə Mənsur və başqaları.

       Üzeyir bəy bizi görüb çox məmnun halda gülümsədi, əl verib dedi ki, Mirzə Mənsurun tarında bir şey çalın, qulaq asaq. Əvvəl Ağabacı, sonra da mən «Kürd-Şəhnaz» çaldıq. Sonra Üzeyir bəy atama dedi ki, tarda bir şey çal, Ruqiyyə oxusun. Atam yenə «Kürd-Şəhnaz» çaldı. Mən oxudum. Dalısınca isə o ildə yenicə dəbə düşmüş «Aman ovçu» mahnısını oxudum. Üzeyir bəy bizi təbrik etdi və dedi ki: «Nu vot qoçaq qızlarsız, yaxşı çalırsız. Hələ sən yaxşı da oxuyursan, gur səsin var, xoşuma gəldi. Görürsüz, heç kim qızını musiqi məktəbinə qoymayır. Qoy əvvəl özümüzünkülər gəlsin, sonra özgələri də onları görüb həvəsə düşərlər». Sonra Üzeyir bəy Ağabacını Mirzə Mənmurun sinfinə yazdı. Məni isə vokal sinfinə yazdı. Bu mənim ürəyimcə olmasa da heç danışmadım, utandım.

       Mən vokal sinfində az oxudum. Professor biləndə ki, yaşım azdır, Üzeyir bəyə dedi, məni də Mirzə Mənsurun sinfinə keçirdilər. 2-ci il isə Üzeyirbəy mənə dedi ki, məktəbdə kamança sinfi açırıq, səni ora keçirirəm. Qoy bir bacı tar, o biri kamança çalsın, bu yaxşıdır. Mənə əvvəlcə Qaraxanov dərs dedi, sonra o. Tiflisə köçdü və Qılman Salahovu dəvət etdilər. Biz Qılman müəllimlə yaxın qonşu idik. Ona görə dərsi həmişə evində keçərdim. Qılman babamı yaxşı tanıyırdı. Həm qonşu kimi, həm də özü konservatoriyada kamança dərsi alanda (L. Qaraxanovdan) babam orada tar dərsi verərdi. Odur ki, dərs keçməzdən əvvəl babam haqqında danışardı. Qılman Salahov haqqında kitabın başqa fəslində məlumat verəcəyəm.

       Ağabacını 1935-ci ildə Üzeyir bəy radioda təşkil etdiyi 1-ci notlu xalq çalğı alətləri orkestrinə işə götürdü. Ağabacı həm də radioda musiqi redaktoru kimi işləyirdi. Musiqi Məktəbində muğamdan Mənsur Mənsurovun, notdan isə Səid Rüstəmovun sinfində dərs keçirdi. Ağabacı axırıncı kursda olanda isə1939-cu ildə ona məktəbdə tələbələr də verdilər. Not sinfi aparırdı.

       1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycanın birinci incəsənət ongünlüyündə iştirak etdik. Biz orkestrdə çalırdıq. Bizim orkestr Üzeyir bəyin məşhur «Arşın mal alan» musiqili komediyasını müşayiət edirdi. Onu da deyim ki, «Arşın mal alan» Moskvada müvəffəqiyyət qazandı. Bülbül, Sona Mustafayeva, Səltənət Quliyeva, Elmira Axundova, Hüseynağa Hacıbababəyov, Həqiqət Rzayeva, Əhməd Anatollu, Münəvvər Kələntərli çox böyük məharətlə oynadılar.

       Mən musiqi məktəbi ilə bərabər Diş həkimliyində oxuyurdum. 1939-cu il idi. Oktyabr bayramı münasibəti ilə həkimlər evində böyük bir bayram konserti təşkil olundu. Bizim məktəbdən orada çalmaq üçün müdiriyyət məndən xahiş etdi. Mən Bayatı-Şiraz muğamını seçdim. Babamın ən sevimli muğamı olan «Bayatı-Şirazı». O, buna «Ərus musiqi» deyərdi, özü də olduqca lirik, yanıqlı çalırdı. Konsertin aparıcısı elan etdi: «Bayatı-Şiraz», solo kamançada çalır Moskvada keçirilən Azərbaycanın birinci incəsənət dekadasının iştirakçısı 3-cü kurs tələbəsi Ruqiyyə Rzayeva».

       Həkimlərlə dolu olan bu böyük salonda tam sakitlikdi. Əlbəttə, mən çox həyəcan keçirirdim. Nəhayət özümü ələ alıb bir nöqtəni seçdim. Orada babamın yaşarmış gözlərini, tarın çanağına əyilmiş sıx, ağ saçlı başını görürdüm. O, mənim yadımda belə qalmışdı. Birdən salonda qopan gurultulu alqış səsləri məni bu xəyaldan ayırdı. Bu dəfə «Bayatı-Şiraz»ı mən sanki Fərəc babamın iştirakı ilə çalmışdım. Ruhu şad olsun.

       Vaxtilə Ramanada klubda Mirzə Fərəc ilk dəfə olaraq 1923-cü ildə tar dərnəyi təşkil edibmiş. Sonralar 1941-ci ildə atam həmin klubun dərnəyində tar dərsi vermişdir.

       Müharibənin qorxusu Bakıya da yaxınlaşırdı. Bakını düşməndən müdafiə etmək üçün Nasosnu tərəfdə müdafiə qazıntı işləri gedirdi. Bakılılar bu işdə can-başla iştirak edirdilər, yer qazırdılar. Atam da bu ictimai işdən geri qalmadı. O konsert biriqadası ilə əsasən məzəli kupletlər yazan hənifə Şəfi ilə (o 1929-da Ağabacı ilə pedaqoji texnikumu bitirmişdir) birlikdə qazıntı işləri gedən yerlərdə konsertlər verirdilər. Çox vaxt orada qalırdı. Onlan başqa xanəndə Bilal Əliyevlə, Məmmədhənifə Qasımzadə, bəzən də Islam dayı ilə (Islam Abdullayev) hospitallara gedərdilər. Yaralılar qarşısında konsertlər verərdilər. Atam deyərdi ki, Bircə oğlum var, o da bütün əsgərlər kimi Vətəni faşistlərdən qoruyur. Neçə illərdir üzünə həsrətəm. 1939-da əsgər getdi. 3 illiyə. Müharibə başladı onu buraxmadılar. Bəs mən evdə necə oturum. Bu yaşlı vaxtımda mənim də silahım tarımdır. Yaralılara heç olmasa mənəvi köməyim dəysin. Onlar musiqiyə qulaq asanda ağrılarını unudurlar. Bundan sav ab nə ola bilər.

       Bəlkə hələ ona görə 8 ilə yaxın xidmətdə başı cürbəcür bəlalar çəkmiş qardaşım sağ-salamat 1946-da evə qayıtdı.

       Atam tarı tək özü çalmaqla kifayətlənmirdi. O, istəyirdi ki, hamı çalmağı bacarsın. Ən istedadsız adama belə tarı səy ilə öyrədərdi, təki tar çalsın. Qonşudakı uşaqları həvəsləndirərdi. Onlara öyrədərdi çalmağı. Qonşu Mirzə Baba Almas-zadəyə (sonra rəssam oldu), Əliağa Abbaszadəyə (yazıcı Hüseyn Abbaszadənin böyük qardaşı idi. O, müharibədən qayıtmadı) və başqalarına çox həvəslə tar çalmağı öyrətmişdi. Ancaq nədənsə öz sevimli iki nəvəsinə – Hikmətə və Raminə təsir edə bilmədi. Atam ömrü uzunu buna təəccüb edərdi.