Böyük Türk dünyasının mütəfəkkir oğlu, dahi bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəyovun sayca üçüncü operettası olan «Arşın mal alan» əsərinin 20 yaşı tamam oldu. Dünya şöhrəti qazanmış bu operettanın mövzusu doğma Qarabağımızın tacı sayılan qədim Şuşa şəhərindən alınsa da, əsəri Üzeyir bəy Sankt-Peterburqda konservatoriyada oxuyarkən qələmə almışdı. Böyük bəstəkar 1938-ci ildə yazdığı «Arşın mal alan» haqqında qeydlərim» adlı məqaləsində göstərirdi ki, «Arşın mal alan» 1913-cü ildə Peterburq konservatoriyasında oxuduğum zaman yazılmışdır. Onun sujeti Qarabağın Şuşa şəhərinin həyatından alınmışdır. «Arşın mal alan» yazılıb qurtardıqdan sonra mən çar senzurasından əsərin çap edilməsi və oynanılması üçün icazə almağa çox vaxt sərf etdim, çox əziyyətlər çəkdim».
«Arşın mal alan»ı Bakıya yola salmamışdan əvvəl Üzeyir bəy Hacıbəyov aktyor Hüseynqulu Sarabskiyə Sankt-Peterburqdan məktub göndərmişdir. Üzeyir bəy yazırdı:
Bəradərim Hüseynqulu!
Mən dəxi bu halda bir tərəfdən dərs oxumaqda və bir tərəfdən də «Arşın mal alan»ı yazmaqdayam. Amma çox qəribə operetta olacaqdır. Inşallah sentyabrda göndərərəm ki, əvvəlcə onu qoyasınız.
…Mənim də bu qədər əlləşməyim odur ki, gələcəkdə teatr işini elə bir hala salaq ki, nəinki təkcə bir Bakı və ya Qafqaz, bəlkə hər bir yerdə və hər bir şəhərdə teatr verməyə imkanımız olsun.
Ancaq bir qədər vaxt gözləmək və zəhmət çəkmək lazımdır. Mən Bakıda olarkən öz əsərlərimin qədrini bilmirəmmiş, amma burada bilirəm ki, mənim əsə-rim gələcəkdə böyük bir iş görəcəkdir.
Bəradərin Üzeyir.
30 iyul 1913-cü il. Peterburq.
O zaman gənc bəstəkar olan Üzeyr bəy Hacıbəyov necə olmuşdu ki, ope-retta janrına müraciət etmişdir? Məlumdur ki, «Arşın mal alan»dan əvvəl Ü.Hacıbəyov «Ər və arvad» (1909). «O olmasın, bu olsun» (1910) adlı operettalar yazmışdır. Operetta yaratmaq zərurəti barədə isə Üzeyir bəy belə yazırdı: «Musiqinin gücünə inanaraq musiqi vasitəsi ilə ictimai-məişət qüsurlarını qamçılamaq, Azər-baycan ziyalılarının qabaqcıl hissəsinin ətalət və mədəniyyətsizliyə qarşı mübarizəsini musiqidə əks etdirmək arzusunda olmaq məni komik musiqi janrı – operetta yaratmaq fikrinə sövq etdi».
Ü.Hacıbəyov «Arşın mal alan» operettasını tamamladıqdan sonra onu ilk dəfə Sankt-Peterburq konsevatoriyasının direktoru, görkəmli rus bəstəkarı A.Qlazunova çalmışdır. A.Qlazunov əsəri çox bəyənmiş və onu bütün Rusiyada ilk operetta adlandırmışdır. «Arşın mal alan»a verilən yüksək qiymətdən sonra Üzeyir bəy əsərin partiturasını və librettosunu vəd etdiyi kimi Bakıya, dostlarına göndərir. Onlar da operettanı tamaşaya hazırlayırlar.
1913-cü il oktyabr ayının 25-də Bakıda H.Z.Tağıyevin teatrında «Arşın mal alan» operettasının premyerası olmuşdur. Ilk tamaşanın yaradıcı heyəti belə idi: Əsgər – H.Sarabski, Gülçöhrə – Ə.Ağdamski, Soltan bəy – Ə.Hüseynzadə, Süleyman – H.Terequlov, Asya – Gülsabah xanım, Telli – Olenskaya. Əsərin rejissoru – H.Sarabski, dirijor – M.Maqomayev.
«Arşın mal alan»ın ilk tamaşasından dərhal sonra mətbuatda həm müsbət, həm də mənfi rəylər dərc olundu. Məsələn, 3 noyabr 1913-cü il tarixli «Sədayi həqq» qəzetində yazılmışdır: «Müsəlman bəstəkarı Üzeyir bəy Hacıbəyovun təzə operettası «Arşın mal alan» camaata çox xoş gəlib, təkrar oynanmasını xahiş etdiklərinə görə cümə günü noyabrın 8-də ikinci dəfə oynanacaqdır. Soltan bəy rolunda camaatın hüsni-təvəccöhünü qazanmış Ələkbər Hüseynzadə çıxış edəcəkdir».
Bəziləri isə operettanı qəbul edə bilmirdi. 27 oktyabr 1913-cü il tarixli «Iqbal» qəzetində Hacı Ibrahim Qasımov adlı teatr tənqidçisi yazırdı: «…«Arşın mal alan» operettası bir dərəcə «fars» (lağ-lağı, məsxərə) tamaşalarına oxşayır – desək zənn edirik ki, xəta etməmiş olarıq. Belə tamaşaları müsəlmanlara göstərmək xətadan xali deyildir. Belə tamaşalar millətin əxlaqını pozar, onu indiki halından betər bir hala salar».
Üzyeir bəy Hacıbəyov özü bu məsələlərlə bağlı «Arşın mal alan» haqqında qeydlərim məqaləsində yazırdı: «Bu əsər birinci dəfə oynandığı zaman, Bakı burjuaziyasının «Kaspi» qəzeti tərəfindən son dərəcə hörmətsizlik və nifrətlə qar-şılanmışdır. Əsər haqqında yazılmış «tənqiddə» avtor söyülürdü. Onlar bu əsəri «qızlarımızı pis yola çağırmaqda töhmətləndirirdilər. O zamanlar azərbaycanlı qızlar ən elementar hüquqlardan belə məhrum edilmişdilər. Bu komediyanı yazmaqdan da məqsəd səhnə musiqili əsər vasitəsilə qadın azadlığına yardım etmək, köhnə adət və ənənləri ifşa etmək idi».
Başqa bir resenziyada isə görkəmli ictimai və siyasi xadim, yazıçı Nəriman Nərimanov (1916-cı il 16 mart tarixli «Yeni iqbal» qəzeti) yazırdı: «…Doğrusu gör-düyüm operettalardan «Arşın mal alan» mənə xoş gəldi. Həm musiqi, həm məna cəhətdən…
«…«Arşın mal alan» operettasında bir ideya var, desək yarar. Nədir o ideya? Qızı görməmiş almaq olmaz. Cənab Əsgərbəyin fəlsəfəsində arvad mal kimi bir şeydir. Malı görüb almaq kimi, qızı da gərək əvvəl görəsən, sonra alasan. De-mək ki, Əsgərbəyin fəlsəfəsilə arvad almaq üçün bir süfətini görmək tamamdır. Şəksiz bu bir tipdir, ağılları gözündə olan adamların tipidir…
Üzeyir bəy cənabları oxuduğu elmin səbəbinə daha gözəl operalar meydana gətirəcəkdir. Hər halda qeyri əsərlərə nisbət hal-hazırda Üzeyir bəyin əsərləri bö-yük yolu açır. Bu yolda Üzeyir bəyin daha artıq tərəqqi etməyini səmimi qəlbdən istəyirik».
Doktor N.Nərimanov.
Ü.Hacıbəyov özü də operettadakı tipləri belə səciyyələndirərək yazırdı: «Bəziləri Əsgəri idealizə edərək onu açıq fikirli, yenilik tərəfdarı, kultura müdafiəçisi kimi göstərirdilər. Halbuki bu tamamilə yalnış və saxta bir fikir idi. Əsgər hər şeyə bir tacir kimi baxan adamdır. O, əgər qızı görüb almaq istəyirsə, bu onun yeni həyat tərəfdarı olduğu üçün yox, tacir olduğu üçün idi. O, alacağı qızla arşını 12 qəpiklik çiti eyni dərəcədə qiymətləndirir: çitin safı, çürüyü olduğu kimi, qızın da koru, çopuru və ona layiq olmayanı da ola bilər. Məhz bunun üçün də tacir «malı» görüb almaq istəyir. Həm də Soltan bəy kimilərinin qızını! Yoxsa Əsgərdən ideya gözləmək onu açıqfikirli bir cəmiyyət nümayəndəsi kimi göstərmək tamamilə yalnış fikirdir. Əsgərin yoldaşı Süleyman da tacir oğludur. Təfavüt bunun bir qədər daha çevik və qulaqkəsməkdə, iş düzəltməkdə, kələk qurmaqda daha mahir ol-masındadır.
