ИРСИМИЗ
MIRZƏ FƏRƏC
HAQQINDA XATIRƏLƏRIM
(ardı)
Ruqiyə RZAYEVA
«ARŞIN MAL ALAN»
ADLI SƏNƏT INCISI
Səadət QARABAĞLI
RADIONUN MUSIQI
VERILIŞLƏRI REDAKSIYASI:
DÜNƏN, BU GÜN, SABAH
Ramiz MIRIŞLI

       Soltan bəy adi Qarabağ bəylərindən biridir. Onun hər bir sözü, hərəkəti sinfi mənsubiyyətini açıq təsvir edir. Konservatizm Soltan bəydə o dərəcəyə çatmışdır ki, o, hətta injener, doktor və uçitelləri belə bəyənmir.

       Gülçöhrə və Asiya çadra altında və dörd divar arasında, savadsız, biliksiz, sevmək və sevilməkdən məhrum edilmiş bir şəraitdə yaşayan azərbaycanlı qızlarıdır. Həyatın zövqlərini (oxumağı, kulturanı, ictimai vəzifə və sairəni) bütün varlığı ilə dərk etməkdən məhrum edilmiş bu gənc nəsil nümayəndələrini ən çox maraq-landıran məsələ evlənmək, ərə getmək məsələsidir.

       Gələcəkdə həyat yoldaşı kim olacaqdır?
       Keçmişdə azərbaycanlı qızların həyatını qara günlərə çevirən «ərlər» onları həmişə bu məsələ üzərində düşündürürdü. Ekonomik cəhətdən ailənin yiyəsi olan ərlərin yaxşılığı xoşbəxtlik, pisliyi bədbəxtlik sayılırdı. Buna görə də Gülçöhrə qə-dər bir az düşüncəli qızlarımız, heç olmazsa, bu gələcək həyat yoldaşını görməyi arzu edirdilər.

       Asya, Telli və xalalar isə tamamilə baxtabaxt, təvəkkül və elçilərin yardımı ilə yaşayırdılar.
       Indiki azərbaycanlı gənclər bu həyata yalnız tarixi bir hadisə kimi baxırlar. In-di həyatımızda arşınmalçılar olmadığı halda, belə bir əsər tamaşaçını maraqlandırır. Məncə, bunun səbəbi əsərin reallığı və məzmununun maraqlı olmasıdır».

       Doğrudan da «Arşın mal alan» bütün dövrlərdə maraqla qarşılanmış, sevilmiş, dünya səhnələrində böyük müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuşdur.
       Hələ Üzeyir bəyin özünün sağlığında bu əsər şöhrət tacına sahib olmuş, müxtəlif dillərə tərcümə edilmişdir. Ü.Hacıbəyov bu barədə yazırdı ki, «Arşın mal alan» birinci tamaşaya qoyulduğu günlərdən bir neçə ay sonra demək olar ki, SSRI xalqlarının hamısının o cümlədən rus, gürcü, erməni, özbək, tacik, yunan, fars, ingilis, fransız dillərinə tərcümə edilərək oynanılmışdır.

       Hazırda isə «Arşın mal alan»ın dünya şöhrəti daha geniş miqyas almış 67 xarici dilə çevrilmiş, 50 ölkədə, 120 teatrın səhnəsində tamaşaya qoyulmuş, Amerikanın 13 ştatında, Polşanın 16 şəhərində, Çinin 4 şəhərində, Çexo-Slovakiyada, Bolqarıstanda, Fransada, Türkiyədə, Yunanıstanda, Iranda və başqa ölkələrdə oynanılmışdır.

       1938-ci ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan incəsənəti dekadası zamanı oynanılan «Arşın mal alan» operettası haqqında Moskva mətbuatında bir-birindən maraqlı, əhəmiyyətli resenziyalar dərc olunmuşdur. Məqalələrin birində «Arşın mal alan» haqqında belə yazılmışdır: «Azərbaycanlılar nə gözəl «gülüş» ustalarıdırlar. Bu tamaşada o qədər həqiqi iti fikir və gülüş, həm artistlərin oyununda, həm orkestrin melodiyalarında, həm rəssamın ürək açan və parlaq dekorasiyalarında çoşğun şənlik vardır ki, «Arşın mal alan» tamaşasına baxarkən tamaşaçı qəşş edircəsinə gülür».

       Resenziyanın sonunda müəllif yazırdı: «Bizim rus komediya teatrlarımız («Satira» teatrı, Operetta) «Arşın mal alan»dan özləri üçün çox şey götürə bilərlər».
       Moskvada keçirilən dekadada «Arşın mal alan» operettasının uğurlu tama-şaya qoyulması barədə Ü.Hacıbəyov belə qeyd edirdi: «Böyük teatrda əməkdar artist rejissor Hidayətzadə yoldaşın verdiyi quruluş «Arşın mal alan»ın keçmiş quruluşlarının hamısından üstündür. Rejissor əsərin məzmunu və ideyasını düzgün mənimsədiyi üçün, onun traktovkası da doğru çıxmışdır.

       Yeni quruluşun bədii tərtibatında gənc rəssam Ədhəm Sultanov yoldaş az əmək sərf etməmişdir. Rəssamın quruluşundakı bütün işləri gözəl təsir buraxır. Xüsusilə perspektivada verdiyi Şuşa şəhərinin mənzərəsi həm bədii, həm gözəl, həm də düzgündür.

       Artislərimizin oynamasına gəldikdə, demək lazımdır ki, əməkdar artist Bülbülün Əsgər rolunu oynaması ampula cəhətcə bir az qəribə görünsə də, o, bu vəzifənin öhdəsindən gələ bilir. Bülbül ustalıqla böyük formalı opera səhnəsindən musiqili komediya roluna keçə bilmişdir.

       Kələkbaz Süleyman rolunu əməkdar artistimiz H.Hacıbababəyov gözəl ifa edir. Gülçöhrə rolunda Sona Mustafayeva və Səltənət Quliyeva, Asiya rolunda Aliya Terequlova və Elmira Axundova öz rollarını yaxşı oynayırlar.

       20 ildən çox Soltanbəy rolunu oynayan Ələkbər Hüseynzadə qoca artist olmasına baxmayaraq bu rolu oynamaqda şöhrət qazanmış və əvvəlki məharətini olduğu kimi saxlaya bilmişdir. Bu sözləri Vəli rolunda çıxan Anatollu haqqında da demək lazımdır, çünki o, Vəli rolunda keçmişdə göstərdiyi bacarıq və temperamentini indi də göstərir. Həqiqət Rzayevanın yaratdığı Telli keçmiş qulluqçuların həqiqi tipidir».

       Zənnimizcə «Arşın mal alan» operettasının tamaşaları haqqında Üzeyir bəyin verdiyi təhlil hər dövrün rejissor, rəssam, aktyor nəsilləri üçün proqram xarakteri daşımalıdır.

       «Arşın mal alan» əsəri 90 ildir ki, dünya səhnələrini dolaşır. Operetta bu illərdə teatrlarda uğurla tamaşaya qoyulmaqla yanaşı, həm də hələlik dörd dəfə ekran həyatı yaşamışdır. 1917-ci il inqilabından əvvəl Piron qardaşlarının «Filma» səhmdar cəmiyyətində işləyən rejissor B.Svetlov bu əsər ilə maraqlanmış, onu lentə çəkmişdir. «Arşın mal alan» filminin ilk tamaşası 3 yanvar 1917-ci ildə olmuşdur. Filmdə H.Sarabski (Əsgər), Ə.Ağdamski (Gülçöhrə), Ə.Hüseynzadə (Soltan bəy), Y.Nərimanov (Jahan xala), M.Əliyev (Süleyman), A.Olenskaya (Asya), H.Terequlov (Vəli), Y.Olenskaya (Telli) çəkilmişdilər. O illərdə filmlər səssiz olduğu üçün əsərin musiqisindən əsər-əlamət yox idi. Ümumiyyətlə, film zəif alınmışdır. Üzeyir bəy Hacıbəyovun tələbi ilə, müəllifdən icazəsiz çəkildiyi üçün film qadağan edilmiş və ekrandan çıxarılmışdır.

       «Arşın mal alan» ikinci dəfə 1937-ci ildə ABŞ-da lentə alınmışdır. Erməni əsilli Amerika kinorejissoru R.Mamulyan bu əsəri ekranlaşdırmış və heç yerdə də Ü.Hacıbəyovun adı göstərilməmişdir. Yalnız filmin Şərq motivləri əsasında çəkildiyi vurğulanmışdır.

       Bəs, bu operetta ABŞ-ya necə gedib çıxmışdır?
       1915-ci ildə Tiflisdə yaşayan Sedrak Maqalyan isimli bir erməni Üzeyir bəy Hacıbəyovun yanına gələrək, onun «Arşın mal alan» əsərini erməni dilinə tərcümə etmək istədiyini bildirmişdir. Hətta, Üzeyir bəylə müqavilə də bağlamışdır. O, ope-rettanı erməni dilinə çevirib, səhnəyə qoymuşdu. Əsər Gürcüstanda, Bakıda və b. şəhərlərdə göstərilmişdir. 1921-ci ildə Gürcüstanda Sovet hakimiyyəti qurul-duqdan sonra S.Maqalyan xaricə mühacirət edir. Gedərkən özü ilə «Arşın mal alan»ı da aparır. O, əvvəlcə Türkiyədə, sonra Yunanıstanda yaşayır və «Arşın mal alan» operettasının hesabına dolanır. Daha sonra o, ABŞ-ya köçür. Orada da bu əsəri tamaşaya qoymaqla külli miqdarda qazanc əldə edir. Bu operettadan qa-zandığı çoxlu pulların sayəsində o qədər varlanır ki, çoxmərtəbəli bir otel tikdirir və ona «Arşın mal alan» adını verir.