ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
Ü.HACIBƏYOVUN
«ARŞIN MAL ALAN»
MUSIQILI KOMEDIYASINDA
MILLI LADLARIN TƏZAHÜR
FORMALARINA DAIR
Cəmilə HƏSƏNOVA
AZƏRBAYCANIN ƏNƏNƏVI
XALQ MUSIQISI
ATLASI
(ilk ekspedisiyanın ümumi icmalı)
Fəttah XALIQZADƏ
AŞIQ ŞƏMŞIRIN
MUSIQI DÜNYASI
Iradə KÖÇƏRLI

GIRIŞ

2003-cü ilin yayından etibarən «Musiqi dünyası» böyük və məsiliyyətli bir layihənin təməl daşını qoydu – Azərbaycanın ənənəvi musiqisi atlasını gerçəkləşdirmək məqsədi ilə respublikamızın müxtəlif bölgələrinə ekspedisiyalar silsiləsi başlandı. Bu iri miqyaslı və çoxşaxəli işin nəticələrini multimediya vasitələri ilə (səs, təsvir, hərəkət, mətn, qiraət) internet səhifələrinə çıxarıb bütün dünyaya bəyan etmək layihənin əsas məqsədini təşkil edir. Şübhəsiz, onun rəngarəng materiallarından qonşu sahələrin mütəxəssisləri-tarixçi, etnoqraf, mədəniyyətşünaslar, habelə musiqi həvəskarları da faydalana biləcəklər.

Atlas Azərbaycanın Açıq Cəmiyyət Institutu Yardım Fondunun dəstəkləri ilə «Musiqi Dünyası» nəşriyyat mərkəzi tərəfindən həyata keçirilir. Layihənin elmi rəhbəri sənətşünaslıq doktoru, professor, jurnalımızın baş redaktoru Tariyel Məmmədovdur. Yay ekspedisiyalarında sənətşünaslıq namizədləri Tahirə Kərimova, Fəttah Xalıqzadə, folklor yaradıcılığının bilicisi, bəstəkar Həsən Adıgözəlzadə, «Musiqi dünyası» jurnalının operatoru Xalid Məmmədov, «Intellektual mülkiyyət» elektron jurnalının baş redaktoru Ilqar Isayev iştirak etdilər. Şəki ekspedisiyası zamanı yerli xalq musiqisinin təcrübəli toplayıcısı, S. Peterburq Dövlət Universitetinin dosenti, sənətşünaslıq namizədi Faiq Çələbiyev də öz yardımlarını əsirgəmədi.

Yeni musiqi atlasının geniş əhatəli olbuğunu nəzərə alan yaradıcı qrup şifahi ənənəli musiqi yaradıcılığının peşəkar və dini formalarını buraya daxil etməməyi qərara aldılar. Buna baxmayaraq, həmin təşəbbüs məhəlli və etnik cəhətdən rəngarəng olan bir çox folklor mədəniyyətlərini cəmləşdirmək məqsədini daşımaqla çox böyük qüvvə, bacarıq və vaxt tələb edir. Birillik atlas layihəsində Azərbaycan musiqi folklorunun Naxçıvan, Qarabağ, Şəki, Şirvan, Abşeron, Gəncə, Lənkəran, Quba və başqa məhəlli növlərindən əlavə respublikamızda yaşayan milli azlıqların (rus, tatar, yəhudi, gürcü, avar, ləzgi, talış, saxur, türk, udi və b.) xalq musiqisi təxminən iyirmiyə qədər bölmə əmələ gətirməli və layihə üç dildə (Azərbaycan, ingilis və rus dillərində) hazırlanmalıdır.

Hələ Azərbaycan musiqi folklorşünaslığının atdığı ilk addımlardan başlayaraq, daha doğrusu ötən əsrin 30-cu illərində ölməz Bülbülün rəhbərlik etdiyi Elmi tədqiqat Musiqi Kabinetinin qızğın ekspedisiya fəaliyyəti zamanı Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinin (Qarabağ, Lənkəran, Gəncə, Şəki, Quba və b.) xalq musiqisi ilə yanaşı milli azlıqlardan da (məsələn, kürd, erməni, ləzgi, talış) müəyyən folklor nümunələri qeydə alınmışdı. Lakin o zamanlar belə axtarışlar məqsədyönlü xarakter daşımamış, azsaylı xalqların musiqisini toplamaq xüsusi bir vəzifə kimi irəli sürülməmişdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif bölgələr üzrə Azərbaycanın musiqi folkloru atlasını yaratmaq sahəsində milli musiqişünaslığımızda əvvəllər də təşəbbüs göstərilmişdi. Məlum olduğu kimi, XX əsrin ikinci yarısında, yəni respublikamızda musiqi folklorşünaslığının ikinci inkişaf mərhələsində xalq musiqisinin məhəlli «ləhcələrinin» toplanılıb araşdırılması yeni həvəslə davam etdirilirdi. Bu istiqamətdə professorlar B.Hüseynli, Ə. Isazadə, bəstəkar N. Məmmədovun fəaliyyəti qeyd olunmalıdır. Təəssüf ki, milli folklor atlası ideyası qismən həyata keçirildi, ayrı-ayrı bölgələrin və lokal janrların müxtəlif yönlərdən araşdırılması vahid və bütöv musiqi atlasının meydana gəlməsi ilə nəticələnə bilmədi. Bu sanballı işin uğurla başa çatdırılmamasında subyektiv və obyektiv səbəblər (məsələn, Sovet dövrünün müəyyən əngəlləri) vardısa, sistemin dağılması və, xüsusilə də, Qarabağ munaqişəsinin kəskinləşməsi, müharibə vəziyyəti onları daha da gücləndirdi, hətta əsrin sonuna yaxın ictimai-siyasi böhr an iri miqyaslı folklor ekspedisiyaları fəaliyyətini, demək olar ki, iflic vəziyyətinə saldı.

Lakin təxminən 90-cı illərin ortalarından siyasi vəziyyətin sabitləşməsi şəraitində folklorşünaslığın müəyyən təcrübəyə malik orta nəsil nümayəndələri yenə də həmin sahəyə üz tutdular, Bakıda yaşayan qaçqınlardan müəyyən məlumat əldə edildi, ara-sıra ekspedisiyalar təşkil olundu, hətta xarici mütəxəssislər də Azərbaycan xalq musiqisi ilə yaxından maraqlanmağa başladılar.

Beləliklə, yeni minillik özü ilə birlikdə milli etnomusiqişünaslığın üçüncü inkişaf dalğasını gerçəkləşdirmək vəzəfəsini də gətirdi. Sahə ekspedisiyalarını işiqlandırmağa çalışdığımız «Azərbaycanın ənənəvi xalq musiqisi Atlası» XXI əsrin ilk sanballı təşəbbüsü kimi böyük ümidlər doğurur və bir sıra özəllikləri ilə buna bənzər əvvəlki çalışmalardan fərqlənir.

Qeyd olunduğu kimi, hazırlanmaqda olan atlas həm daxili mündəricəsi, həm də forma vasitələri baxımından yenidir. Müasir informasiya texnologiyasının tətbiqi həm musiqi ifalarının, həm də onların audio və video yazılışlarının yüksək səviyyədə yerinə yetirilməsini tələb edir. Bütün materialların elmi şəkildə işlənilməsində və layihənin bütövlüyünü təmin etməkdə kulturoloji aspekt ön plana çıxmaqdadır. Respublikamızda yaşayan müxtəlif etnos və xalqların tarixi, mədəniyyəti, etnoqrafiyası, etnopsixologiyası rəngarəng musiqi folkloru mədəniyyətlərinin tədqiqi üçün mühüm bir şərt olmaqla qeyd olunan aspektin xeyrinə olacaqdır. Layihə ilə bağlı işlərin uğurla aparılması müxtəlif xalqların mədəni cəmiyyətləri ilə sıx əməkdaşlığı tələb edir və gələcəkdə hətta bəzi qonşu ölkələrin mütəxəssisləri ilə əlaqalərin yaradılması da istisna edilmir.

Yeni musiqi atlası ilə əlaqədar keçirilən ekspedisiyalr silsiləsi respublikamızın Şimal-Qərb regionundan başlandı və dörd rayonu əhatə etdi – Balakən, Zaqatala, Qax və Şəki. Vaxtikən böyük bəstəkarlarımız Q.Qarayev, C. Hacıyev, S. Hacıbəyov, ustad musiqişünaslarımız M.S. Ismayılov, B. Hüseynli, habelə sonrakı nəslin nümayəndələri S. Abdullayeva, T. Kərimova, A. Ozan (Kərimli), A. Abduləliyev, F. Xalıqzadə və başqaları müxtəlif illərdə bu coğrafi əraziyə dəfələrlə səfər etmişlər. Onlar əsasən Azərbaycan xalq musiqisini toplasalar da, bu tükənməz el xəzinəsini, təbii ki, sonuna qədər yığıb-yığışdıra bilməmiş, meydana gəlmiş məqalə, məcmuə və digər vəsaitlər isə toplamaların az bir qismini əks etdirə bilmişdi. Azsaylı xalqlardan avar, saxur, yengiloy, gürcü və rutulluların musiqi forklorunun öyrənilməsi isə indiyə qədər, demək olar ki, yox dərəcəsində idi. Halbuki ərazinin rəngarəng etnik musiqisinin tam mənzərəsini yaratmaq etnomusiqişünaslıq elminin çox mürəkkəb və çətin məsələlərin dən biridir. Buna görə də daha səmərəli müqayisəli araşdırmalara nail olmaq üçün elə əvvəldən düzgün istiqamət lazım idi. Belə bir baxış nəinki arsaylı xalqların, həmçinin regionda sayca böyük üstünlük təşkil edən azərbaycanlı əhalisinin xalq musiqisini öyrənməkdən ötrü də çox vacibdir. Təəssüf ki, indiyə qədər milli folklorumuzun bu məhəlli üslubuna qarşı hətta mütəxəssislər arasında belə birmənalı münasibət yaranmamışdır.

Məsələnin mürəkkəbliyini və yeniliyini nəzərə alaraq, bu məqalədə hələlik üç rayonda (Balakən, Zaqatala, Qax) əldə olunmuş folklor materiallarından bəhs olunacaqdır. Bir sıra mühüm xüsusiyyətləri – inkişaflı şəhər musiqi mədəniyyəti, muğam sənətinin yayılması və əsasən vahid milli üslubu ilə seçilən Şəkinin musiqi mədəniyyəti isə (əlbəttə, rutul musiqisi istisna olunmaqla) aşağıdakı icmala daxil edilməmiş və ayrıca bir tədqiqatın mövzusunu təşkil edə bilər.

Əsas diqqət hələlik dörd rayondan üçünə yönəldilsə də, müxtəlif növ materialların təsnifatı və işlənilməsində ən müvafiq prinsip tapılmalı, janrlara, etnoslara və ərazilərə görə bölgü növləri bir-biri ilə həmahəng şəkildə uzlaşdırılmalıdır.

Eyni zamanda əhalinin milli tərkibi əsasında həmin rayonların folkloru arasında üzə çıxan müəyyən xətləri də asanlıqla görmək olar. Belə ki, avarlar özlərinin xalq musiqisi ilə yaşadıqları Balakən və Zaqatalanı, saxurlar Zaqatala ilə Qaxı, yengiloylar Qax ilə Balakəni, rutullular Qax ilə Şəkini, azərbaycanlılar isə bütün qeyd olunan rayonları birləşdirirlər. Digər tərəfdən ayrı-ayrı rayon və kəndlərdə yaşayan soydaşlarımızın mənşəyi ilə əlaqədar onların folkloruna daha zərif lokal nüanslar da xasdır. Bu baxımdan regionun etnik və yerli folklor mədəniyyətlərinin oxşar və fərqli üslub cəhətləri ciddi müqayisəli təhlillərin aparılmasını tələb edir. Bu məqalədə məsələ ilə bağlı olaraq yalnız ayrı-ayrı müşahidələrimizi oxucularımızla paylaşmaq istərdik.

Beləliklə, respublikamızın Şimal-Qərb kəsimində yerləşən rayonlar Azərbaycanın ən beynəlmiləl ərazisilərindən biri olmaqla maraqlı etnomusiqişünaslıq araşdırmalarına və yeni tədqiqat üsullarının yoxlanılmasına yol açır. Regionun folklor ənənələrinin öyrənilməsi xüsusilə gənc mütəxəssislərin yetişməsi üçün yaxşı bir məktəb rolunu oynaya bilər.