ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
Ü.HACIBƏYOVUN
«ARŞIN MAL ALAN»
MUSIQILI KOMEDIYASINDA
MILLI LADLARIN TƏZAHÜR
FORMALARINA DAIR
Cəmilə HƏSƏNOVA
AZƏRBAYCANIN ƏNƏNƏVI
XALQ MUSIQISI
ATLASI
(ilk ekspedisiyanın ümumi icmalı)
Fəttah XALIQZADƏ
AŞIQ ŞƏMŞIRIN
MUSIQI DÜNYASI
Iradə KÖÇƏRLI

Ekspedisiyanın gedişatı və
ilkin nəticələri haqqında

Cari ilin yayında (5-20 iyul) Şimal-Qərb regionuna etdiyimiz ilk ekspedisiya öz işinə Bakıdan ən üzaq ərazidə, 471 km aralıqda yerləşən Balakəndən başladı. Rayon mədəniyyət şöbəsinin müdiri Ruqiyyə Seyidovanın işi başından aşsa da o, müxtəlif etnosların yaşadığı Ititala (yengiloy), Şambul (avar), Şambulbinə kəndlərinə səfərlərimizi təşkil etdi. Bundan başqa Qazma və Tülü kəndlərindən olan azərbaycanlı tamburçalanlarla da görüşüb ifalarını təsbit etdik, rayon kitabxanasının müdiri, folklor həvəskarı Gülarə Muradovadan maraqlı məlumatlar toplaya bildik.

Ümumiyyətlə, ekspedisiyaların gərgin, narahat və öncədən planlaşdırılması mümkün olmayan «aritmik» iş rejimini bütün təfərrüatı ilə anlatmağa lüzum yoxdur. Lakin çox vaxt bizi təqib edən qəribə, hətta paradoksal bir vəziyyəti qeyd etmək istərdim. Toplayıcı bilaixtiyar meydana gələn və ona real müddətindən qat-qat uzun, usandırıcı görünən boş-bekar dayandıqca nə qədər yorulursa, fəal, qızğın iş saatlarının səmərəsini gördükdə bir o qədər rahatlıq tapır.

Nə isə, Balakəndən nəinki maraqlı musiqi materialları ilə qayıtdıq, həmçinin orada «Atlasın» mövzusuna uyğun olan bir araşdırma prinsipini də sınaqdan keçirə bildik. Deməli, sonra gələn rayonların musiqi folkloru da etnoslar üzrə öyrəniləcək və yeri gəldikcə, daxili ərazi bölğüsü də aparılacaq imiş. Belə ki, Balakəndə yerli və gəlmə azərbaycanlıların, Qaxda yuxarı və aşağı kəndlərin, Zaqatalada isə az qala qonşu kəndlərin folkloru arasında müəyyən fərqlər yerindəcə üzə çıxarılmalı, indiki və gələcək axtarışlara düzgün istiqamət verməliymiş.

Təbii ki, Zaqatala rayonunda da ekspedisiyanı həmin səmtə yönəltməyə çalışdıq və bu işdə yerli Mədəniyyət Şöbəsinin müdiri Səfər Ramazanov, şöbə müfəttişi Şirin Qəlbinurun səmimi xeyrxahlıqlarını vurğulamaq istərdim. Biz Talada olduq, Muxax və Bəhmətlidə yerli aşıqlardan bir sıra mümunələri və maraqlı məlumatları əldə etdik. Bundan başqa, Yeni Suvagildə saxurlardan, Dardoqqaz, Danaçı və Makovda isə avar əhalisindən xalq musiqi nümunələrini lentə yazdıqdan sonra Qaxa yollandıq.

Rayon Mədəniyyət Şöbəsinin müdiri Nəzir Ömərovun təşkilatçılığı sayəsində nadir bir göstərici əldə olundu – bir günün içində rayonun 4 məntəqəsində (Ilisu, Ağçay, Qax, Qum) audio və video yazılışları getdi, hələ axşamçağı Ləkit kəndinə çatıb rahatca dincəldik.

Qax rayonunun özündə və eləcə də Ilisu, Ağçay və Almalı kəndlərində əsas üstünlük Azərbaycan folkloru üzərinə düşsə də, Qum və Ləkitdə həmçinin saxur xalq mahnılarının yeni nümunələri ilə tanış olduq. Nəhayət, Şəki rayonunun Şorsu və Göybulaq kəndlərində özümüz üçün (və yəqin bir çoxları üçün də) yeni olan daha bir etnik folkloru – rutul musiqisini kəşf etdik. Əvvəlcədən nəzərdə tutmadığımız həmin yaşayış məntəqələrini seçib oraya getməyimizi Şəki Mədəniyyət Evinin müdiri, təcrübəli işçi Vaqif Kərimov təşkil etmişdi.

Əlbəttə, vaxtın darlığından (2 həftəni dörd rayona və cəmi, 22 məntəqəyə bölün!) və obyektiv səbəblərdən, məsələn, qızğın çöl işləri getdiyindən bütün niyyətlərimizi tam həyata keçirə bilməsək də, bir səfər zamanı toplaya bildiklərimiz çox maraqlı oldu. * * *

Ilk axtarışların aparıldığı Şambul (Balakən) avar kəndi olduğundan icmalımıza bu xalqın musiqi folklorundan başlamaq istərdim. Avar folkloru ilə bir Zaqatalanın biz sıra kəndlərində də qarşlaşdıq.

Avarlar Şimali Qafqazın ən qədim və nisbətən çoxsaylı xalqlarından biridir. Qədim türk, rus və çin mənbələri onlar barədə apar, obr, abar adları ilə xəbər verirlər. Təxminən VI əsrdə Mərkəzi Avropada Avar xaqanlığı adlı güclü dövlət yaranmışdı.

Hazırda avarların böyük əksəriyyəti Dağıstanda yaşayır və muxtar respublika əhalisinin təxminən 24%-ni təşkil edir. Azərbaycan avarları (ümumi sayı 50 mindir) Zaqatala (Car, Makov, Dardoqqaz, Danaçı, Mazıx, Çardaqlar) və Balakən (Qabaqçöl, Mazımçay, Kortala, Xalatala, Şərif, Yenişərif, Qaysa, Meşəşambul) rayonlarında məskunlaşmışlar.

Xalq musiqisi avarların həyat və məişətində mühüm yer tutur. Toy və yas mərasimlərində, dini ayın və iməciliklərdə, adi məişət şəraiti və bayramlarda musiqinin müxtəlif janr və formalarına rast gəlmək olar. Ekspedisiya zamanı 4 yaşayış məntəqəsindən – Balakənin Şambul (14), Zaqatalanın, Dardoqqaz (8), Danaçı (12) və Makov (7) kəndlərindən təqribən 40 folklor nümunəsi əldə edildi. Həmin materiallara şən mahnı sədaları və rəqslərlə bəzənmiş iməcilik səhnəsi və Danaçı Mədəniyyət Evində göstərilən Avar milli toyu da daxildir.

Avar xalq mahnıları janr və mövzu etibarı ilə müxtəlif olub ictimai həyatı hərtərəfli şəkildə əks etdirir. Toy mərasim nəğmələri – «Nusay yeçcena» («Gəlin gəlir») «Barkala» («Alqış»), dini oxumalar, əmək və mövsüm nəğmələri, epik və lirik mahnılar buna misal ola bilər. Maraqlıdır ki, bəzi digər xalqlarda olduğu kimi, avarlarda da laylay qismində zikr havaları oxunur.

Xalq mahnıları ifa formaları etibarı ilə də müxtəlifdir. Solo, duet və bəzən xor şəklində təqdim olunan vokal oxumalar bir sıra hallarda tambur aləti ilə də müşaiyət oluna bilər.

Başqa Qafqaz xalqları kimi, avar milli xarakterinin bədii ifadəsində rəqs sənətinin rolu çox böyükdür. Ən geniş yayılmış və bütün Qafqaz xalqlarının musiqi və rəqs simvoluna çevrilmiş «Ləzgi həngi» vəzni asta, orta və iti templərdə tətbiq edilərək müxtəlif əhval-ruhiyyələri təcəssüm etdirə bilir. Qeyd etmək lazımdır ki, eyni vəzn mahnı yaradıcılığının da canına hopmuş və vokal partiyalarda şer və musiqinin özünəməxsus münasibətlərinin əsasını təşkil etmişdir. Avar xalq musiqisində bir sıra xanə ölçülərinə (məsələn, 6/8, 3/4, 2/4) və müxtəlif ritmik şəkillərə təsadüf olunur. Bununla əlaqədar olaraq qeyd etmək istərdik ki, avarlar «Cəngi»ni xatırladan 2/4 ölcülü musiqi ritminə uyğun olaraq qıvraq ayaq hərəkətləri ilə çox gözəl oynayırlar. Açıq havada keçirilən bayram və toy şənliklərində rəqs havaları adətən zurna və nağara alətlərində ifa olunur.

Azərbaycanda yaşayan avarlar arasında ikidillilik adi bir hadisə hesab olunur, hətta yerli nəğməkarlar xalq mahnılarının müəyyən bəndlərini Azərbaycan dilində də səlis oxuya bilirlər. Buna baxmayaraq, qeyd olunan cəhət, (ikidillilik) avar milli musiqi üslubunda, demək olar ki, öz əksini tapmır. Belə ki, 8 və 11 hecalı Azərbaycan şer mətnlərinin özüəməxsus musiqi-ritmik ifadəsi aşıq havalarımızın və el mahnılarımızın üslubundan dərhal fərqlidir. Bundan başqa, azərbaycanlıların ən sevimli «segah» məqamının avar xalq musiqisində təsadüf olunmaması da bu baxımdan əlamətdardır. Eyni zamanda mədəni-etnoqrafik təsirlər nəticəsində «Qodu-qodu» ovsun nəğmələrimizin «Qordi-qordi» şəklinə düşməsi və eyni məqsədlərlə tətbiqi də diqqəti çəkir.

Azərbaycanın Şimali-Qərb regionunun müəyyən məntəqələrində – Ititala (Balakən), Mosul, Əlabad (Zaqatala), Qaxbaş, Əlibəyli və Alatemirdə (Qax) yengiloylar yaşayırlar. Onlar gürcü dilində danışan müsəlmanlar olmaqla özlərində iki qonşu xalqın əlamətlərini birləşdirirlər. Məişətdə gürcü və azərbaycan dilləri yayıldığı kimi, məktəblərdə də (məsələn, Ititalada) tədris iki dildə aparılır.

Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında yengiloylar barədə oxuyuruq: «Təqribən 10-12 əsrlərdə dil cəhətdən gürcüləşdikləri ehtimal edilir. 16 əsrin sonlarında Islam dinini qəbul etmiş və «yengiloy» («yeni dinə keçmişlər») adlanmışlar» (ASE, c.V, 119). Bu tarixi məlumatlara baxmayaraq, yengiloyların etnik mənşəyi məsələsi hələ tam aydınlaşdırılmamışdır.

Yengiloy musiqi folklorunun ümumi koloritinə və üslub xüsusiyyətlərinə gəlincə, deməliyik ki, əsrlər boyu doğma dil kimi qəbul edilmiş gürcü dili müvafiq təsirlərin də güclənib ön plana çıxmasına səbəb ola bilərdi.

Ekspedisiya zamanı Balakən rayonu ərazisində yerləşən Ititala adlı yengiloy kəndində dəyərli musiqi materialları toplanıldı, bir sıra xalq rəqs nümunələri video-aparata yazıldı. Yengiloyların ənənəvi musiqisində xor oxumaları olmasa da öz koloritinə görə gürcü mədəniyyətinə daha yaxındır, Azərbaycan folkloru ilə əlaqələr isə bəzi cizgilərlə məhdudlaşır. Populyar Qafqaz rəqslərindən olan «Ləzginka» yengiloyların da musiqisində geniş yayılmışdır.

Nəinki instrumental rəqs melodiyalarında, həmçinin xalq mahnılarının ritmik əsasında da həmin rəqsin açıq-aşkar təsirləri müxtəlif temp şəraitində qabarıq şəkildə üzə çıxır. 6/8 xanə ölçüsünün bir qədər fərqli şəklini, özü də vurğuların yer dəyişməsi şərti ilə, «Qurcaani» oyun havasında görmək mümkündür.

Yengiloy musiqisində nadir Azərbaycan təsirlərini də göstərmək olar. Belə ki, «Ititala» rəqsinin müqəddiməsi «Dilbərim» adlı Azərbaycan xalq melodiyasının nəqaratı üzərində qurulmuşdursa, anaya həsr olunmuş «Deda» mahnısında Azərbaycan musiqisinə heç də yabançı olmayan bir melodik formul özünü göstərir. Zənnimızcə, gələcəkdə tapılacaq yeni materiallarda da bu tipli təsirlər çox olmayacaqdır.

Bir cəhəti də vurğulamaq lazımdır ki, bir sıra xalq mahnılarını özünün panduri muşaiyəti ilə oxumuş Taliko Tamazaşvili əslən Qax rayonundan olub, (1952) sonradan ititalaya köçmüşdür. Milliyyətcə gürcü olan T.Tamazaşvili yerli Mədəniyyət Klubunun ən fəal üzvlərindən biri kimi panduri alətinin yayılmasında fəal səy göstərir. Həmin alətin nümunələri buraya adətən Gürcüstandan gətirilir.