ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
Ü.HACIBƏYOVUN
«ARŞIN MAL ALAN»
MUSIQILI KOMEDIYASINDA
MILLI LADLARIN TƏZAHÜR
FORMALARINA DAIR
Cəmilə HƏSƏNOVA
AZƏRBAYCANIN ƏNƏNƏVI
XALQ MUSIQISI
ATLASI
(ilk ekspedisiyanın ümumi icmalı)
Fəttah XALIQZADƏ
AŞIQ ŞƏMŞIRIN
MUSIQI DÜNYASI
Iradə KÖÇƏRLI

Lad təfəkküründə minor təmayüllü ladlar (dorik, frigik, eolik) böyük üstünlük təşkil edir. Yalnız Talikonun oxuduğu «lav-nana» adlı laylay mahnısı majora əsaslanır. Ititalada üslubca vahid, janr və ifa forması etibarı müxtəlif olan yengiloy xalq musiqisinin nümunələri ilə qarşılaşdıq. Mahnılar həm solo, duet, trio kimi sırf vokal formalarda, həm də panduri alətinin müşaiyət ilə ifa olunur.

Regionda yaşayan milli azlıqlardan saxurlar da qeyd olunmalıdır. Orta əsrlərin yazılı mənbələrində bu xalq haqqında muəyyən tarixi məlumatlar verilir. Saxur dili Dağıstan xalqlarından ləzgi dili qrupuna aiddir.

Saxurlar Dağıstanın Rutul rayonunda, habelə Azərbaycanın Zaqatala (Əli Bayramlı, Yeni Suvagil, Gözbarak, Mamrıx kəndləri) və Qax (Qum, Ləkit) rayonlarında yaşayırlar. Onlar arasında qeyd olunan ikidillilik hadisəsi (Saxur və Azərbaycan dilləri) müəyyən mənada musiqi folkloruna da şamil edilə bilər. Saxurların xalq musiqisində tambur, tütək, zurna, sipsi, nağara, dəf alətlərindən istifadə olunur. Rəqs musiqisinin ifasında zurnaçı dəstəsi başlıca rol oynayır.

Xalq mahnıları öz ifa formasına görə müxtəlifdir. Solo və xor oxumalardan başqa bir sıra hallarda tamburla və ya dəflə müşaiyət edilən mahnılara da rast gəlmək olar.

Dörd il öncə saxur musiqi folkloru Zaqatalanın Yeni Suvagil kəndində macar etnomusiqişünası Dr. Yanoş Şipoş və bu sətirlərin müəllifi tərəfindən toplanılmışdı. Daha sonralar Qax rayonunun Ağçay, Qum, Ləkit kəndləindən və Zaqatalının Yeni Suvagil kəndindən yeni nümunələr də əldə edildi.

Saxur xalq mahnılarını toy mərasin nəğmələri, lirik mahnılar, eləcə də layla, bayatı və ağılar kimi növlərə ayırmaq olar. Dini ayın və yaslarda tez-tez zikr havaları oxunur. Qeyd etmək lazımdır ki, saxur el havaları müxtəlif şer mətnlərinə oxunduqda başqa-başqa adlar daşıya bilər. Lakin müəyyən melodiya tipləri xalq tərəfindən aydın dərk olunur və «həng» termini ilə ifadə olunur. Eyni adı daşıyan muxtəlif həngləri bir-birindən ayırmaq üçün mütəxəssislər saylardan istifadə edə bilər (məsələn, «Ay lilay-1» və «Ay lilay-2» müxtəlif havaları bildirir).

Məsələ ondadır ki, regionda yaşayan qonşu xalqlar ümumi melodik tiplərə malikdirlər Müştərək havaların müyyənləşdirilməsi və fərqli cəhətlərin üzə çıxarılması çoxsaylı materialların ciddi təhlil olunmasını tələb edir. Bununla belə saxur musiqisində rast gəldiyimiz bəzi fərqli xüsusiyyətləri də qeyd edək.

Saxur mahnılarından biri metroritmik xüsusiyyəti ilə seçilir. «Ay lilay-2» adlı həmin mahnıda 2/4 və 5/8 ölçülərinin müntəzəm şəkildə əvəzlənməsi misrada son hecanın üçqat uzudılması ilə baş verir 2/4 5/8. Buna bənzər nümunəyə Qaxın Ləkit kəndində yaşayan saxur qadınlarının duetində də rast gəldik.

Lakin daha yaşlı olan Şahsənəm xalanın (1925, Yeni Suvagil) oxumaları özünün dərin köklü saf koloriti ilə daha çox diqqəti cəlb edirdi. Bunun üçün onun ifasına məxsus artikylyasıya, «müsiqi təcəffüzü» özüllikləri ayrıca nəzərdən keçirilməlidir.

RF Dağıstan Muxtar Respublikasında və Azərbaycanın bəzi şimal məntəqələrində yaşayan rutullular da arsaylı xalqlardan hesab olunur.(Onların sayı 1979-cu ildə cəmi 15 min idi). Respublikamızda Qaxın Üzümlü və Xırsa kəndləri və Şəkinin Şorsu Göybulaq, Şin və Aydınbulaq kəndlərində yaşayırlar. Rutul dili Dağıstan dillərinin ləzgi qrupuna daxil olduğu kimi, bu xalqların musiqi folklorunda da oxşar cəhətlərin olması olduqca təbiidir. Rutul musiqi folklorunun Şorsu və Göybulaqdan əldə olunmuş nümunələri janr və forma rəngarəngliyi ilə seçilir. Bu janrlar içərisində çox sevilən rəqs sənəti nümunələri adətən zurnaçılar dəstəsi tərəfindən müşaiyət edilir (2 zurna, kos nağara, bala nağara). Xalq mahnılarının müşaiyətində akkordeon və nağaradan, ayrıca olaraq balabandan da istifadə olunur. Xalq vokal musiqisinin solo, duet və xor şəklində oxumaları yayılmışdır.

Lakin rutulluların rəqs sənətinə bəslədikləri böyük rəğbəti heç nə ilə müqayisə etmək olmaz. Şorsu kəndinin oğlanlardan ibarət «Abay» rəqs kollektivi müxtəlif vəznli rəqsləri böyük bir şövq və qıvraqlıqla təqdim etdilər. Rəqslərin bəziləri üç-üç («Məhərrəmkənd», «Akuşinka», «Koroğlu qaytarması») və ya iki-iki («Cürni-cürni» və «Arzuruqay») birləşməklə kiçik silsilələr əmələ gətirirlər.

Göründüyü kimi, rutul rəqslərində qonşu xalqların folklorundan iqtibaslar da vardır. Müştərək cəhətləri və melodik tipləri xalq mahnı yaradıcılığında da görmək olar: "Lilay", "Ceyranım", "Maralxanım" və s. Hətta bəzi havalar yalnız Azərbaycan dilində oxunur.

Ekspedisiya zamanı müştərək havalardan olan «Ceyranım» mahnısının maraqlı bir rutul variantını eşidib videoya yazdıq.

Musiqi nümunələrinin hamısı olmasa da, əksəriyyəti doğma dildə adlandırılır. Yuxarıda adları cəkilənlərə başqalarını da əlavə etmək olar: «Can abay», «Parukay», «Dəydiriş» (rəqsin və instrumental melodiyanın adıdır), «Akuşinka» avarlarda da rast gəlinən tək kişi rəqsinin adı ilə bağlıdır («akuşa»). Bir sıra janrların adını bildirən terminlər də məlumdur. «Muk» – rəqs, «muk abın» – rəqs etmək, «calbi» – mahnı deməkdir. «Avazaxan» isə sərbəst ritmli improvizə üslubu ilə muğamları xatırladır və Azərbaycan müğam şöbələrindən istifadəni şərtləndirir. Eyni zamanda, «avazaxan»ın sırf rutul folkloruna aid ənənəvi milli nümunələrinə də rast gəlinir.

Nəhayət, ekspedisiya zamanı apardığımız bir sıra müşahidələr əsasında Azərbaycan musiqi folklorunun məhəlli ləhcəsi məsələsinə də bir qədər toxunmaq istərdik. Bu məhəlli folklor yaradıcılığı özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə fərqlənsə də, onun mövcudluğunu danmaq və, daha betər, həmin sərvəti kifayət qədər əsas olmadan, yalnız fərqli rənglərinə görə başqa mədəniyyətlərə yazmaq gerçəkliyə zidd olardı.

Doğrudur, regionda muğam sənətinin yayıl-maması təbii olaraq onun lad-intonasiya təsirlərini xeyli məhdudlaşdırmış, xanəndə sənətində cilalanmış xalq mahnılarının dildən dilə düşməsinə mane olmuşdur. Dəgər tərəfdən isə aşıq sənəti ənənələri nə qədər zəifləmiş olsa da, hələ də öz nüfuzunu qorumuş və folklor havalarının canına da hopmuşdur.

Regionun xususi etnik-mədəni muhiti şəraitin-də formalaşan Azərbaycan məhəlli musiqisi qonşu etnosların təsirinə məruz qalmaya bilməzdi. Bundan başqa, respublikamızın digər zonalarından fərqli olaraq, Balakən, Zaqatala və Qaxın azərbay-canlı kəndlərinin etnoqrafik-mədəni müxtəlifliyi üzündən onların xalq musiqisi də vahid bir üslubda yox, müxtəlif üslub çalarlarında çıxış edir. Məsələnin araşdırılması üçün həmin ərazidə yaşayan soydaşlarımızın mənşəyi xüsusi şəkildə öyrənilməlidir.

Soykökünün müxtəlifliyinə və üslubi özəlliklərin təfərruatına varmadan, regionun Azərbaycan musiqi folklorunu ümumi şəkildə iki qismə ayırmaq olar.

1. Ümumi Azərbaycan milli üslubunu aydın şəkildə büruzə verən bəzi məntəqələrin yerli folkloru; məsələn, Almalı (Qax), Şambul binə (Balakən), Zaqatala aşıqları.
2. Azərbaycan və digər Qafqaz xalqları musiqi folkloru yaradıcılığından bəhrələnmiş yerli üslub.
Ikinci növə münasibətdə birtərəfli mövqe tutmaqla, şübhəsiz, real həqiqətdən uzaqlaşmaq olar. Belə ki, yaxın qönşuların musiqisində (məsələn, avarlar və yengiloylarda) təsadüf olunmayan «Segah» və bəzən «Şüştər» nəfəslərini Ilisuda (Qax) və ya Talada (Zaqatalada) eşidəndə bunu neçə qulaq ardına vurmaq olar? Bu və başqa cəhətlər Qafqaz xalqlarının musiqisinə qarışmış olsa belə, milli cizgiləri ifadə edən vasitələr kimi olduqca diqqətəlayiqdirlər.

Qeyd olunan təmayülləri eyni rayonun, daha doğrusu, Qaxın toy mərasim folkloruna aid iki nümunədə görmək olar. Məsələn, «Göydə göyərçin naz eylər» sonralar xanəndə və müğənnilərin ifaları vasitəsi ilə geniş şöhrət qazanmış «Ay bəri bax» xalq mahnısının köhnə variantlarından biri olmaqla sırf milli üslubdadırsa, «Qardaş adına qurban» mahnısında sözlə musiqinin uzlaşma qaydası yad təsirlərdən xəbər verir.

Balakənin Tülü və Qazma kəndlərindən olan Nizami Dabaqov və Ərəbiddin Hacıyevin tambur çalğısında Orta Asiya və Anadolu türkləri-nə məxsus xallar isə müxtəlif xalqların folkloru ilə muqayisəli araşdırmaların aparılmasını, onların coğrafi məkan və tarixi zaman hüdudlarını xeyli genişləndirməyi tələb edir. Bəlkə də, aşıq musiqi yaradıcılığının indi «şur» adlanan ən başlıca məqamı ilə bütün Qafqaz xalqlarında geniş yayılmış minor yönümlü ladların uzaq keçmişlərdə eyni bir ana kökü olmuşdur ?


SON

Müxtəlif müşahidələr nəticəsində, belə qənaətə gəlmək olur ki, xalq musiqi mədəniyyətlərinin tarixinə onların qarşılıqlı münasibətlərinin tarixi kimi də baxmaq olar. Hər bir etnik musiqi folkloru özünün daxili potensial imkanlarını gerçəkləş-dirməklə yanaşı yaxın-uzaq qonşularının bədii ənənələrindən də bəhrələnir. Beynəlmiləl səciyyə daşıyan musiqi sənəti nəğmələrin quş qanadların-da pərvaz edərək hər cür milli, inzibati və dövlət sərhədlərini asanlıqla aşır, xalqları bir-birinə bağlayan körpü rolunu oynayır. «Azərbaycanın ənənəvi xalq musiqisi Atlas» layihəsinin icrasına başlayar-başlamaz onun işıq saçan parıltıları biliklərimizin üfüqlərini xeyli genişləndirdi.

Xalqların iç dünyasını, onların nəğmələri vasitəsi ilə öyrənməklə həmin dünyanın ecazkar və bənzərsiz gözəlliklərini də duyub anlamaq olur. Respublikamızda yaşayan müxtəlif etnik qrupların musiqi folklorunun toplanılması və təbliği onlar arasında səmimi munasibətlərin möhkəmlənməsində böyük rol oynayır. Bu fəaliyyət mütəxəssislərin püxtələşməsi baxımından da əvəzsiz əhəmiyyət kəsb edir. Hələ çox gənc olan Azərbaycan etnomusiqişünaslıq elminin inkişafına güclü təkan verə biləcək müqayisəli araşdırmalar-dan ötrü heç də uzağa getmək lazım deyil – doğma Vətənimizin çeşid-çeşid, rəng-rəng musiqi folkloru xəritəsinə baxsanız buna tam əmin olarsınız.