УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ХАТИРЯСИНЯ
AZƏRBAYCANIN
OPERA MÜĞƏNNISI
FATMA MUXTAROVA
(anadan olmasının 110
illiyi münasibəti ilə)
Nuridə ISMAYILZADƏ
MƏNASI VAR HƏR BIR KƏSIN…
Zümrüd DADAŞZADƏ

H.Z.Tağıyevdən fərqli olaraq M.Muxtarov bu məsələdə daha davamiyyətli olur və müntəzəm olaraq Saratova təqaüd göndərir. F.Muxtarova Saratov konservotoriyasını müvəffəqiyyətlə bitirərək Moskvaya köçür, orada o, ərinin qohumlarının köməyi və məsləhəti ilə məşhur rus müğənnisi Şalyapinlə görüşmək imkanı əldə edir. “Gənc müğənnini dinləyən F.I.Şalyapin onun vokal imkanları barədə çox yüksək fikir söyləyir və onu Moskva opera teatrlarından birinin sahibkarı S.Ziminlə tanış edir».8 Fatma xanımın yaradıcılıq fəaliyyətində dönüş nöqtəsi, baş rolda Şalyapinin çıxış edəcəyi, V.Serovun “Yudif” operasında ona Oloferni partiyasını ifa etməyi tapşıranda baş verdi. Bu, Fatmanın peşəkar müğənni kimi opera səhnəsində ilk çıxışı idi və onun taleyi bu kiçik roldan asılı idi. “Səhnəyə çıxandan sonra o, özünü yüngül və sərbəst hiss edir tamaşanın bütün iştirakçılarının diqqətini cəlb edən metso–soprano səsini bütün gözəlliyi ilə nümayiş etdirməyi bacarır. Fasilədə onu alqışlayanlar a rasında Şalyapin də var idi».9 Bu tamaşadan sonra o, Rusiya və Qərbi Avropa operalarında müxtəlif partiyaları ifa edərək, 1917-ci ilə qədər teatrda işləyir. «Əgər dünya vokal üslubu haqqında məsələyə tarixi nöqteyi-nəzərdən yanaşsaq, onda görərik ki, Yaxın və Uzaq Şərq ölkələri arasında vokal üslubunu mənimsəyənlər sırasında məhz Azərbaycan müğənniləri birincidirlər. Bu məsələdə nadir ifa edilən partiyaların seçilməsində Azərbaycan müğənnisi Muxtarovanın nümayiş etdirdiyi cəsarət qiymətsizdir».10 Tembrinə görə çox xoşagələn, eyni zamanda qüvvətli metso-soprano səsin sahibi, Muxtarova bu cür səs üçün yazılan çətin partiyaların öhdəsindən çox gözəl gəlirdi. Bunlardan “Qaratoxmaq qadın” operasından Polinanın partiyası, “Mazepa” operasından Lyubovun partiyası, “Çereviçki” operasından Saloxanın partiyası, “Qar qızı” operasından Baharın partiyası, “Çar gəlini” operasından Lyubaşanın partiyası, “Xovanşina” operasından Marfanın partiyası, “Faust” operasından Zibelin partiyası və bir çox baş qaları qeyd oluna bilər. Ancaq müğənninin yaradıcılığında Azərbaycan səhnə sənəti tarixinə daxil olan “Karmen” obrazı xüsusi yer tutur. «Bir dəfə 1923-cü ildə Bakıya gələn gözəl rus rəssamı I.Brodski opera teatrında J.Bizenin “Karmen “ tamaşasında iştirak etmişdir. Karmen rolunu Muxtarovanın ifasında dinləyərək o, F.Muxtarovanı dünyanın ən gözəl Karmeni adlandırmışdır.”11 Azərbaycan teatr səhnəsində 15 il ərzində Fatma Muxtarova ilə çıxış edən artist Ağababa Bünyadzadə (Eskamilio rolunun ifaçısı) öz xatirələrində yazırdı. «Fatma xanım Karmen rolunu ifa etdikdən sonra mən bu rolun çoxlu ifaçılarını görmüşəm. Lakin, onun yaratdığı obraz mənim ürəyimdə əbədi iz qoyub getmişdir. Bütün varlığı ilə səhnədə oynayan F.Muxtarova, qəhrəmanın daxili aləmini açıqlayırdı. Onun baxışları həmişə dediyi sözlərlə uyğun gəlirdi. Onun iri qara gözlərində məhəbbət və nifrət eyni dərəcədə güclü idi».12 “Karmen” operası ilk dəfə Azərbaycan dilinə gözəl Azərbaycan şairəsi – Nigar Rəfibəyli tərəfindən tərcümə edi lmişdir və Fatma Muxtarova 1946-cı ildə Opera Teatrında “Karmen”i Azərbaycan dilində oxuyan yeganə şəxs idi. Bu tamaşada olan məşhur Azərbaycan bəstəkarı Q.Qarayev, “Karmenin” Azərbaycan dilinə tərcüməsinə yüksək qiymət vermiş, eyni zamanda F.Muxtarovanın vokal və səhnə ustalığını yüksək qiymətləndirmişdi. F.Muxtarovanın nadir ifa edilən partiyaların seçimində cəsarəti barədə danışanda Sen-Sansın “Samson və Dalila” operasından Dalilanın partiyası nəzərdə tutulur. Gürcü rejissoru I.Kvaliaşvili öz xatirələrində yazırdı ki, “Sen-Sansın “Samson və Dalila” operası bizim opera səhnəmizdə həddən az qoyulurdu. Yəqin ki, buna səbəb Dalila rolunun ləyaqətli ifaçısının olmaması idi. F.Muxtarova sanki bu rol üçün yaranmışdır. Onun insanı heyran edən ahəngdar səsi, gözəl xarici görkəmi sanki ona təbiət tərəfindən bu rolu ifa etmək üçün bəxş edilmişdir”.13 Aktrisanın böyük xidməti ondadır ki, nə ona qədər, nə də ondan sonra mistik və dini mövhumatı kənara qoyaraq Dalilanın əsl, canlı obrazını yaratmağa kimsə nail ola b ilməmişdir. Hətta Dalilanın səhnədə yarımçılpaq vəziyyətdə göründüyü məqamları da aktrisa yüksək estetik və bədii taktla oynayırdı.

1928-ci ilə qədər Fatma Muxtarova öz istedadının pərəstişkarlarını, eləcə də dostlarını sevindirmək üçün hərdən Bakıya da gələrək Rusiyanın müxtəlif şəhərlərinə qastrol səfərlərini davam edirdi. Sizin nəzərinizə 20-30-cu illərdə müxtəlif qəzet səhifələrində çap edilən, “Fatma Muxtarova” haqqında kitabçadan götürülən bəzi partiyaların ifa edilməsi haqqında bir neçə rəyi təqdim etmək istəyirik:

1. “Muxtarovanın Karmeni xalq içindən çıxan, ehtiraslı temperamentə, kəskin xarakterik hərəkətlərə, gah yuxarıya can atan, gah da pıçıltı kimi donub qalan səsə malik əsl qaraçı qızıdır. («Perm»)

2. Karmen – səliqəli fransız müğənnisi (Bizedə), Muxtarovanın ifasında əsl qaraçı qızına çevrilir. Bu ənənədən ayrılma və Merimenin Karmen obrazına qayıtma fövqəladə dərəcədə qiymətlidir. (Rostov “Izvestiya”)

3. “Amneris partiyasında Muxtarova birinci dərəcəli dramatik aktrisanın həsəd apara biləcəyi dramatik gərginlikli fiqur yaradır, məhkəmə səhnəsində aktrisanın böyük temperamenti hər bir musiqi kəlməsini, hər bir fasiləni məzmunla doldurur». (Aşağı Novqorod)

4. «Muxtarovanın Amnerisi canlaşdırılmış Misir freskası olmayıb, canlı və səhnədə insanı həyəcanlandıran insandır». (Odessa, “Izvestiya”) və s.

Yalnız 1928-ci ildə F.Muxtarova daimi yaşamaq üçün Bakıya köçür və Azərbaycan opera səhnəsinin ən parlaq şəxsiyyətlərindən biri kimi bir-birinə bənzəməyən obrazlar yaradaraq, 1953-cü ilə qədər dövlət opera teatrında işləyir. Sonralar Muxtarova bir çox mükafatlara, o cümlədən Azərbaycan SSR Xalq artisti fəxri adına layiq görülmüşdür. Buna baxmayaraq, onun nəvəsi Svetlana Kuroçkinanın sözlərinə görə, Fatma xanım ömrünün son günlərinə qədər nə öz dostlarını (Müslüm Maqomayevi, Hüseynqulu Sarabskini), nə ən ağır günlərində onun köməyinə gələnləri, nə də öz hamisi – Murtuza Muxtarovu (Murtuza Muxtarov öz ölümünə qədər 1919-cu ilədək daimi maddi köməyini ondan əsirgəməmişdi) unutmurdu.


ƏDƏBIYYAT

1. «Fatma Muxtarova», s. 16.
2. «Fatma Muxtarova», s. 16.
3. «Kaspi» qəzeti, 21 iyun, 1913-cü il, № 138.
4. «Kaspi» qəzeti, 25 iyun, 1913-cü il, № 141.
5. «Kaspi» qəzeti, 28 iyun, 1913-cü il, № 144.
6. «Kaspi» qəzeti, 28 iyun, 1913-cü il, № 144.
7. Fatma Muxtarovanın nəvəsi S.Kuroçnikanın sözlərindən.
8. Bədəlbəyli Ə. Mahir opera müğənnisi (75 illiyinə həsr olunur). 1968, s. 12 .
9. «Füsunkar sənətkar». «Bakı» qəzeti. 7 mart 1968-ci il.
10. Elə orada.
11. «Karmen». «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti. 1945, s. 4.
12. Rafael Hüseynov. «1002 gecə», s. 110-111.
13. Rafael Hüseynov. 1002 gecə. s. 115.