УСТАДЛАРЫМЫЗЫН ХАТИРЯСИНЯ
AZƏRBAYCANIN
OPERA MÜĞƏNNISI
FATMA MUXTAROVA
(anadan olmasının 110
illiyi münasibəti ilə)
Nuridə ISMAYILZADƏ
MƏNASI VAR HƏR BIR KƏSIN…
Zümrüd DADAŞZADƏ

       Bu yaxınlarda Almaniyada nəşr olunan MGG (bu abreviatura belə açıqlanır: Musiqi tarixdə və müasirlikdə) ensiklopediyası mənə bəstəkar Ibrahim Məmmədov haqqında məqalə yazmaq xahişi ilə müraciət etdi. Bilgilər sorağında Bakı Musiqi Akademiyasının kitabxanasına baş çəkəndə material qıtlığı ilə üzləşdim: bəstəkarın partituraları çap olunmayıb, kamera əsərlərinin notları isə kitabxana fondunda yoxdur. Dadıma I.Məmmədovun oğlu Elçinin mənə təqdim etdiyi qrammofon valı və romanslar məcmuəsi, habelə bir neçə qəzet məqalələri çatdı.

        Ibrahim müəllimin tərcümeyi-halı ilə maraqlandım. O, 1928-ci ildə Bakıda dünyaya göz açıb. Valideynləri musiqiçi olmayıb, ancaq anası musiqi duyumu ilə fərqlənib, qarmonda çalmağı bacarıb. Görünür, musiqi iste’dadını Ibrahim müəllim məhz anasından əxz edib.

        Ilk təhsilini Bakı Musiqi Texnikumunda tar sinfi üzrə alan I.Məmmədov hətta bir müddət Azərbaycan Filarmoniyasının xalq çalğı alətləri orkestrində çalışıb. 1949-54-cü illərdə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının bəstəkarlıq şö’bəsində təhsil alıb. Burada ustadı B.I.Zeydman olub. Xatırladım ki, həmin professoru sinfini müxtəlif illərdə F.Əmirov, S.Hacıbəyov, S.Ələsgərov, C.Cahangirov, Ə.Hüseynzadə və başqaları bitirib. 1954-cü ildən A.Zeynallı adına Bakı Musiqi Texnikumunda, sonra isə 1961-ci ildən ömrünün sonunadək Bakı Musiqi Akademiyasının musiqi nəzəriyyəsi kafedrasında çalışıb. 1982-ci ildə professor elmi rütbəsini, 1990-cı ildə isə xalq artisti fəxri adını alıb.

       I.Məmmədov sənət aləminə 50-ci illərin ortalarında gəlib. Bu, Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin təşəkkülündə sözün həqiqi mə’nasında qızıl dövr idi. Musiqi səmasında Q.Qarayev, F.Əmirov, C.Hacıyev, S.Hacıbəyovun ulduzları parlayırdı. «Yeddi gözəl», «Gülşən», «Sevil», «Sülh uğrunda», neçə-neçə başqa mərhələvi əsər məhz həmin əlamətdar 50-ci illərin məhsuludur.

       Bu ulduzların gözqamaşdırıcı şüaları altında gənc müəllifə öz sözünü söyləmək necə də çətin idi! Lakin elə ilk cəhdlər mütəxəssislərin diqqətindən yayınmadı, bəstəkara uğur gətirdi. Mən ilk əvvəl violino və böyük simfonik orkestr üçün yazılmış Simfonik variasiyaları qeyd edərdim. Bu əsər sonralar Q.Qarayevin «Alban rapsodiyası» və R.Hacıyevin Violino konserti ilə bahəm vala da yazıldı. Sanballı qonşuluqdur, deyilmi? Ifaçılar – maestro Niyazi və Azad Əliyevin adları da kifayət qədər reprezentativdir. Variasiyalar I.Məmmədovun peşəkarlığına, forma duyumuna, orkestr vasitələrindən məharətlə istifadə etmək bacarığına dəlalət edir. Sadə, aydın mövzu böyük səriştə ilə işlənir: burada tokkatavarı, rəqsvarı, lirik obrazların ən’ənəvi ardıcıllığında bəstəkar ölçü hissi, zövq nümayiş etdirir, ilk əvvəl solistlə orkestrin dialoqunu ustalıqlar «təşkil» edə bilir. Orkestr heç də müşayiətçi deyil, «söhbət»in tamhüquqlu iştirakçısıdır. Onu da deyim ki, A.Əliyevin təfsirində musiqi birə on gözəlləşir: ifanın t exniki kamilliyi, violinonun e’cazkar səslənməsinin cazibəsi altına düşməmək qeyri-mümkündür.

       Beləliklə, elə başlanğıcda I.Məmmədov axtarışlarının səmti müəyyənləşir: onu instrumental musiqinin miqyaslı janrları – simfoniya, poema, uvertüra, orkestrin geniş imkanları özünə cəlb edir. Əvvəlcədən deyək ki, I.Məmmədovun əsas nailiyyətlərini forma və ya musiqi dili səviyyəsində axtarmaq məqsədəuyğun deyil. Burada o, kifayət qədər mühafizəkardır. Bəstəkar sabit kompozisiya strukturları ilə işləməyə, milli melos və ladların xüsusiyyətlərini musiqi sintaksisinin qərarlaşmış normaları ilə uzlaşdırmağa üstünlük verir. Mütəmadi surətdə qəhrəmani-epik obrazlara – dövrün saxta pafos aşılanmış tələblərinə uyğun olaraq – müraciət edən I.Məmmədov mövzuların lapidar, qabarıq alınmasına xüsusi fikir verir, ritmik müntəzəmliyi, ostinatlığı ön plana çəkir.

       Lakin söhbət orkestrləşmədən gedərsə, Ibrahim müəllimin sənətkarlığından vaz keçmək heç cür mümkün deyil. O, böyük hey’ətləri idarə etməyi sevir, müxtəlif qrupları, tembrləri cəsarətlə bir-birinə calayır, palitradan səxavətlə istifadə edir, əgər belə demək caizsə, yağlı, qatı boyalarla işləməkdən həzz alır. Kulminasiyalarda mis nəfəs alətlər necə də vüqarla, əzəmətlə, parlaq səslənir!

       Eyni zamanda Ibrahim müəllimin musiqi peyzajları da valehedicidir, əsrarəngizdir. Şübhəsiz, bəstəkar Vaqnerdən də, rus klassiklərindən də, yeri gələndə impressionistlərdən, qısa desək dünya təcrübəsindən nə isə əxz edir. Lakin onun orkestri duymaq, hər bir alətin xüsusiyyətlərini incəliklərinə qədər bilmək bacarığına söz ola bilməz. Təsadüfi deyil ki, Niyazi I.Məmmədovun müasir orkestr palitrasına bələdliyini, orkestr vasitəsilə səlis, eyni zamanda emosional, parlaq musiqi forması yaratmaq bacarığını xüsusən yüksək qiymətləndirirdi.

       Konkret janrlara, konsert prinsiplərinə dayaqlanmaq, orkestr vasitələri ilə görümlü obrazlar yaratmaq bacarığı I.Məmmədov musiqisinin proqramlılığını şərtləndirir. Yuxarıda mən bəstəkarın əsərlərinin obraz tərəfini dövrün atmosferi ilə əlaqələndirdim. Lakin eyni zamanda e’tiraf etməliyəm: I.Məmmədov naturasına xas nikbinlik, enerji, həyatsevərlik bir çox yaratmanın romantik abi-havasını müəyyənləşdirən amillər sırasında deyilmi? Yə’ni müəllifi təkcə dəbə uyğunlaşmaqda və ya qeyri-səmimlikdə suçlamaq haqsızlıq olardı. Digər tərəfdən, Böyük Vətən müharibəsində həlak olmuş qəhrəmanların xatirəsinə həsr olunmuş «Planetimizdə sülh olsun» poemasında I.Məmmədovun yaratdığı dramatik lövhə müasir dünyada bəşəriyyətin taleyinə görə narahatlıq, təşviş hissi ilə aşılanıb.

       Bəstəkarın əsərlərinin siyahısı o qədər də geniş deyil. Burada üç simfoniya (Birinci – «Qəhrəmani» adlanır), sözügedən poema, «Bayram» uvertürası, fortepiano və orkestr üçün Poema-tokkata", bir sıra kamera opusları, romanslar diqqəti cəlb edir. Lakin ayrı-ayrı yaratmalar öz əhəmiyyətini bu gün də mühafizə etməkdədir. Götürək «Tülkü və Alabaş» opera-baletini (1963). Bu əsər Azərbaycan musiqi teatrı üçün yeni bir janrda, opera-nağıl, opera-təmsil kimi təcəssüm olundu. Mətbuat materialları ona dəlalət edir ki, bu səhnə əsəri mütəxəssislərin də, tamaşaçıların da nəzər-diqqətindən yayınmadı, onun məziyyətləri də, bə’zi qüsurları da müzakirə mövzusuna çevrildi. Ilk əvvəl opera-baletdəki orkestr epizodları təqdir olundu. Doğrudan da, bəstəkar meşə sakinlərinin bir-birindən fərqli, bə’zən orijinal tapıntılardan, təsviri anlardan belə məhrum olmayan rəqslərini, geniş vüs’ət aşılanmış dan yerinin sökülməsi lövhəsini, parlaq valsı rəngarəng, dolğun boyalardan istifadə edərək böyük bacarıqla yaradır.

       «Yürüş»də Q.Qarayevin («Yeddi gözəl»), Qlinkanın («Ruslan»dan «Çernomorun marşı») əks-sədası eşidilsə də, müəllifin ixtiraçılığı istər intonasiya səviyyəsində – muğamdan irəli gələn qəfil dönümləri qeyd edək, – istərsə də tembrlərlə davranmaq səviyyəsində özünü bariz göstərir.

       Təəssüf ki, operanın vokal nömrələri ilə tanış ola bilmədik. Tənqidçilər burada canlı insan nitqi ilə bağlı vasitələrin ifrat tətbiqini – uşaq operasında isə sadə mahnıvarı başlanğıca daha geniş yer ayırmaq məqsədəuyğun olardı – müəllifə irad tuturlar (bax: Danilov D. Novaə opera. Qaz. «Baku», 9 marta, 1963 q.).