КУЛТУРОЛОЪИ МЯСЯЛЯЛЯР
TƏTBIQI KULTUROLOGIYA
VƏ SOSIOLOJI TƏDQIQATLAR
Ilqar HÜSEYNOV
IDMAN VƏ MUSIQI –
GÖZƏLLIK HARMONIYASIDIR
Imruz ƏFƏNDIYEVA
«MƏHƏBBƏT ƏFSANƏSI»:
ƏDƏBI MƏNBƏDƏN BALETƏ DOĞRU
Lalə Hüseynova

       Yuxarıda qeyd etmişdik ki, hər şeydən əvvəl, tədqiqat obyekti dəqiqləşdirilir. Tədqiqat obyekti mücərrəd bir anlayış deyil, konkret kollektivdən, sayı və əhatə dairəsi müəyyənləşdirilmiş insan qruplarından ibarətdir. Məlumdur ki, kollektivlər kəmiyyət və xarakter etibarı ilə müxtəlifdir. Kollektivin minlərlə üzvü və onlarla sosial qrupları ola bilər. Elə bir mühitdə sosioloji tədqiqatın hansı metodundan istifadə edilməsinin səmərəliliyi dəqiqləşdirilməlidir. Məsələn, minlərlə işci qüvvəsi olan böyük kollektivdə sosioloji tədqiqatın sorğu metodundan istifadə etmək çox çətindir. Birincisi, ona görə ki, tədqiqat obyekti kimi bütün insanlar arasında sərğu keçirmək uzun vaxt tələb edir. Uzun vaxt müddətində isə cəmiyyətin, kollektivin həyatında yeni sosial vəziyyət formalaşır. Bunun da nəticəsində aparılan sorğunun tətbiq olunma vaxtı ötüb keçir və çəkilən zəhmət hədər gedir. Digər tərəfdən sorğuya əhalinin böyük bir hissəsinin cəlb olunması külli miqdarda vəsait hesabına başa gəlir. Tədqiqata çoxlu sayda fəalların cəlb olunmasına ehtiyac yaranır. Tədqiqatın obyektinin əhatə dairəsi həm onun reallaşmasının ömrünü uzadır, həm də fəalları yorur və onların diqqətini mövzudan yayındırır. Bunun da nəticəsində tədqiqat köhnəlir və reallaşmadan nəticəsiz qalır. Buna görə də əksər hallarda sosioloqlar geniş masştablı sosioloji tədqiqatlardan çox təsadüfi hallarda – zəruri vəziyyətlərdə istifadə edirlər. Demək olar ki, həmişə sosioloji tədqiqatlar konkret sosial və demoqrafik qruplar üzrə seçmə xarakter daşıyır. Yəni tədqiqatın struktur xüsusiyyətlərinə, sosial-demoqrafik cəhədlərinə görə yığcam olaraq müəyyən tədqiqatın struktur xüsusiyyətlərinə, sosial-demoqrafik cəhdlərinə görə yıgcam olaraq müəyyən miqdarda adamlar seçilir. Elə buna görə də, sosioloqlar bu qanunauğunsuzluqdan istifadə ehnəyi «seçmə» üsul adlandırırlar. Alimlər sosioloji tədqiqatın keyfiyyətini də seçmə üsulundan düzgün və səmərəli layihələşdirilir və tədqiqat obyektinin dinamik xüsusiyyətləri nəzərə alınır.

       Seçmə layihəsində tədqiqat üçün ayrılmış insan qruplarının sosial tərkibi qeyd olunur Qarşıya qoyulan məqsəd və iş prinsiplər aşkarlanır. Insan qruplarının ayrılması aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır:

       – sorğunun keçirilməsi mexanizmi müəyyənləşdirilir, onun texniki tərəfləri əsaslandırılır;
       – sorğunun gedişində əldə olunan informasiyanın doğruluğunun müəyyən edilməsinin texnologiyası dəqiqləşdirilir.

       Sosioloji tədqiqatın anket sorğusu, müsahibə, sənədlərin təhlili, söhbət, müşahidə və s. kimi müxtəlif metodları vardır. Tədqiqat zamanı hansı metoddan istifadə edilməsinə baxmayaraq onların hər biri tədqiqatın proqramının metodiki hissəsində qeyd olunan informasiya tələblərinə cavab verməlidir. Həmin proqramda ayrı-ayrı metod və üsulların xarakteristikası, tətbiq olunma xüsusiyyətləri, sualların qoyuluşu qaydaları öz əksini tapır və tədqiqat istiqamətvericilik funksiyasını yerinə yetirir. Məhz sosioloji tədqiqatın proqramında instrumentariyanın müstəqil sənəd kimi çıxış etməsi tədqiqat metodlarından istifadə etmənin keyfiyyət amilinə təsir edir, onları tənzimləyir.

       Eyni zamanda, yuxarıda deyilənlərlə yanaşı, informasiyaların işlənib hazırlanmasının məntiqi sxemi də sosioloji tədqiqat proqramında öz əksini tapır.

       Bütün bu qeyd olunanlar sosioloji tədqiqat proqramının hazırlanmasının çox mürəkkəb və peşəkarlığa əsaslanan bir iş olduğunu göstərir. Sosioloji tədqiqat proqramı çox ciddi sənəd olduğundan daha təcrübəli mütəxəssislər tərəfindən hazırlanır. Proqram hazırlanarkən tələskənliyə yol verilmir və lazım olduqda onun üzərində uzun müddət işləməyə vaxt sərf edilir. Bu tələbat sosioloji tədqiqat planının keyfiyyətini artırır və tədqiqatın daha yüksək elmi səviyyədə həyata keçirilməsinə müsbət təsir göstərir.

       Proqramdan əlavə sosioloji tədqiqatın iş planı da olur. Iş planı tədqiqatçının bütün fəaliyyətini istiqamətləndirir və görüləcək işin maliyyə məsələsini, həm də elmi-təşkilati ahəngdarlığına əlverişli təminat yaradılır. Iş planı görülən işlərə nəzarəti artırır, hesabatlara qanuni zəmin yaradır, maliyyə məsrəflərinin qarşısını alır. Iş planı tədqiqatın bütün mərhələlərində iş prosesini sabitləşdirir.

       Iş planının hazırlanması da peşəkar mütəxəssislər tərəfindən yerinə yetirilir. Onu hazırlayan adamlar idarəetmənin qanun və qaydalarını, icra fəaliyyətinin prinsiplərini yaxşı bilməlidir. Xüsusilə, sosial planlaşdırmanın prinsipləri haqqında onun geniş məlumatı olmalıdır. Iş planını hazırlayan mütəxəssis sosial planlaşdırmanın təkcə praktiki tərəfini deyil, həm də nəzəriyyəsini də bilməlidir. Digər tərəfdən, cəmiyyətin mədəni həyatına dərindən bələd olmalı, tətbiqi kulturologiyanın elmi-nəzəri tələblərini dərk etməli, sosioloji tədqiqatın nəticələrinin cəmiyyətin həyatına realizə edilməsi yollarını qabaqcadan proqnozlaşdırmağı bacarmalıdır. Məhz bu xüsusiyyətlər sosial hadisələrin elmi əsaslarla dərk edilməsinin mahiyyətindən irəli gəlir.

       Sosioloji tədqiqatın aparılması dəqiqlik tələb etdiyindən onun iştirakçıları arasında maarifləndirmə tədbirlərinin həyata keçirilməsinə çox böyük ehtiyac vardır. Tədqiqat prosesində iştirak edən adamlarla əvvəlcədən elmi-nəzəri, metodiki xarakter daşıyan iş aparılmalıdır. Yalnız bundan sonra onlar arasında dəqiq əmək bölgüsü həyata keçirilməlidir. Əmək bölgüsü aparıldıqdan sonra isə iştirakçıların təşkilati fəaliyyətləri bir-biri ilə əlaqələndirilməlidir.

       Məlumdur ki, sosioloji tədqiqatlar səviyyəsindən asılı olmayaraq bir sıra mürəkkəb mərhələlərdən keçir. Real həqiqətlərin üzə çıxarılması üçün isə hər bir iştirakçının, təşkilatçının praktiki fəaliyyəti vahid elmi mərkəzdən idarə olunur və həmin elmi mərkəz sosioloji informasiyanın keyfiyyətinə daima diqqət yetirir. Elmi mərkəz hər bir informasiyanın reallığa uyğun olub-olmamasını yoxlayır. Etiraf edək ki, bəzən sosioloji tədqiqata cəlb olunan hər hansı bir şəxsin saxta fəaliyyəti, yaxud səhlənkarlığı ucbatından elmi mərkəzə təhrif olunmuş yanlış informasiyalar da daxil ola bilir. Bu da tədqiqatın nəinki elmi səviyyəsini azaldır, eyni zamanda onun nəticələrini heçə endirir. Belə saxta tədqiqatları cəmiyyətin həyatına tətbiq etmək olmaz. Sovet dövründə sosioloji tədqiqatların saxta, şişirdilmiş informasiyaları çoxluq təşkil etmişdir. Çünki sovet cəmiyyətində informasiyanın ideoloji tərəfinə daha çox üstünlük verilmiş, bu isə nəticədə kapitalist dünyası qarşısı nda öyünmək üçün sosioloji tədqiqatın informasiyalarını saxtalaşdırmışdır. Əslində ideoloji-siyasi əhəmiyyət kəsb edən bu informasiyalar cəmiyyətin həyatında bir saxtakarlıq yaratmışdır. Bu saxtakarlığın nəticəsi olaraq hətta əmək göstəriciləri də şişirdilmiş, cəmiyyəti düzgün proqnozlaşdırmadan, inkişafa apara biləcək yeni layihələndirmələrdən məhrum etmişdir. Bunun nəticəsində isə sovet cəmiyyətinin bütün sahələrində bir dürğunluq yaranmış və həmin durğunluq 1991-ci ildə sovet imperiyasının dağılmasına gətirib çıxarmışdır.

       Məhz indi də sorğu blanklarının düzgün tərtib olunmaması halları da sosioloji tədqiqatlar zamanı qeyri-dəqiq məlumatların əldə olunmasına səbəb olur. Eyni zamanda anket sorğusunu aparan qrupların tez-tez dəyişdirilməsi təşkilatlanmanı zəiflədir, informasiyanın vaxtında əldə olunmasına mane olur. Informasiyanın vaxtında əldə olunması isə tədqiqatın aktuallığının itirilməsi ilə nəticələnir.

       Sosioloji tədqiqatın planında onun mərhələli şəkildə icra strukturunun forma və növləri müəyyənləşdirilir. Bu strukturlarla elmi-tədqiqat mexanizmi və texniki təchizat növləri də daxil edilir. Bu prosedur və əməliyyatların həyata keçirilməsi əsasən dörd blok üzrə planlaşdırılır.

       Birinci blokda, tədqiqatın proqram və instrumentasiyası müzakirə olunur və onların təsdiq olunması qaydaları müəyyənləşdirilir. Həmçinin, ilkin informasiyanı əldə edən qruplar formalaşdırılır. Yenicə formalaşmış bu qrupların təcrubi fəaliyyətlərini yoxlamaq və təkmilləşdirmək üçün əvvəlcə sınaq tədqiqatı həyata keçirilir. Sonra sınaqəhəmiyyəti kəsb edən tədqiqatın nəticələrinə görə əldə olunmuş ilkin informasiyanın proqram və instrumentasiyasına düzəlişlər edilir. Bu proseduranı keçdikdən sonra anket və ya musahibə blankları artırılır, sosioloji tədqiqatın instrumentasiyasına diqqət yetirilir.

       Ikinci blokda, ilkin informasiyanın əldə edilməsinə təminat yaradan təşkilati və metodiki işlər nəzərdə tutulur. Bu blokda həmçinin, sorğunun zamanı və məkanı, onun respandentləri növlərinin mərkəzləşdirilmiş şəkildə mövcudluğuna və yığıdmasına şərait yaradılır.

       Üçüncü blok, ilkin informasiyanın Elmi Hesablama Mərkəzində işlənib hazırlanması ilə əlaqədar olan əməliyyətların məcmusunu əhatə edir. Qeyd olunan mərhələdə tədqiqat qrupunun iştirakçıları hesablama mərkəzinin əməkdaşları ilə birgə işləyirlər.

       Dövrdüncü blokda, tədqiqat zamanı əldə olunmuş məlumatların nəticələri təhlil olunur, yekun hesabatları hazırlanır və başqa ehtiyac duyulan əlavə işlər yerinə yetirilir.

       Proqram və plandan başqa köməkçi sənədlər də mövcud olan normativə uyğun olaraq qabaqcadan müəyyənləşdirilir və əldə olunur. Bu sənədlər əsasən, maddi və texniki təchizatlarla əlaqədar olur. Həmin sənədlərdə sosioloji tədqiqata çəkilən xərclər hesabat şəklində öz əksini tapır. Eyni zamanda, təlimat xarakterli köməkçi sənədlər də burda lazım gəlir. Onlar arasında sorğuya cavab verənlərin təlimatlandırıcı sənədidir. Həmin təlimat sənəddə yığcam olaraq tədqiqatın məqsədi və vəzifələri öz əksini tapır. Eyni zamanda təlimatda sorğu keçirilən yer və onun yerinə yetirilmə muddəti, ilkin informasiyanı əldə edəcək adamların şəxsiyyəti, sorğunun xarakteri, forma və məzmunu və s. göstərilir.

       Qeyd edək ki, normativ sənədlərdə sorğu ilə bağlı olan bütün vacib məlumatlar öz dəqiqliyi və konkretliyi ilə fərqlənir. Burada sosioloji tədqiqat üçün zəruri oan bütün məsələlər izah olunur. Tədqiqatın növündən asılı olaraq onun vaxtı müəyyənləşdirilir. Məsələn, təsviri tədqiqat üçün 3-6 ay müddətinə aparılan ekspress sorğu yalnız 2-3 həftə davam edir.

       Tətbiqi sosiologiyanın təcrübədə ən geniş yayılmış formalarından biri anketləşdirmədir. Anketləşdirmə qrup və ya fərdi formada olur.
       Qrup şəklində anketləşdirmədən əsasən əmək kollektivlərində və təhsil müəssisələrində istifadə olunur. Sorğu aparılan qrup arasında anketlər paylanılmamışdan əvvəl həmin qrupla işləmək üçün bir nəfər təyin edilir. Bir nəfərin təlimata görə yalnız 15-20 nəfərlə sorğu aparmaq imkanı vardır. Məhz qrupla iş aparmaq üçün bir nəfərin təyin edilməsi respondentlərə sorğu ilə bağlı əlavə məlumatlar almaq imkanı yaranır, onlara fərdi məsləhətlər verilir, anketi doldurma qaydaları başa salınır. Hemçinin sorğu qrupuna təyin olunan şəxs tədqiqatın keyfiyyətinə birbaşa nəzarət edə bilir.

       Fərdi anketləşdirmə prosesində isə konkret sualları özündə əks etdirən anketlər reıpondentlərə iş yerlərində və ya yaşayış yerlərində raylanılır.
       Hal-hazırda ilkin sosioloji informasiyanın əldə edilməsində sorğu anketlərinin əhəmiyyəti də çox böyükdür.