|
ÊÓËÒÓÐÎËÎÚÈ ÌßÑßËßËßÐ
MÜASIR MƏDƏNIYYƏTIN
TARIXI-ƏNƏNƏVI ƏSASLARI
Ilqar HÜSEYNOV
BƏDII TƏMAYÜLLÜ ALI MƏKTƏB TƏLƏBƏLƏRINDƏ YARADICI TƏXƏYYÜLÜN FƏALLAŞDIRILMASI YOLLARI
Vasif MURADZADƏ
XX ƏSRIN ƏVVƏLLƏRINDƏ AZƏRBAYCAN FOLKLORŞÜNASLIĞI
Fərqanə HÜSEYNOVA
«XALQ MƏDƏNIYYƏTI» ANLAYIŞINA MÜASIR BAXIŞLAR
Tariyel MƏMMƏDOV
«XIDIR ILYAS» XALQ BAYRAMI HAQQINDA
Solmaz MƏHƏRRƏMOVA
ADƏT VƏ ƏNƏNƏLƏRIMIZIN KULTUROLOJI ISTIQAMƏTLƏRI
Gülçin KAZIMOVA
SOSIAL MƏDƏNI SAHƏLƏRIN IQTISADIYYATI
Nazim SƏMƏDOV
|
|
Hər bir xalqın özünəməxsus bayramları vardır. Azərbaycan mənəvi mədəniyyətinin tərkib hissəsi olan bayramlar xalqımızın həyatında mühüm yer tutur. Araşdırmalar göstərir ki, bu gün xalqımızın məişətində mövcud bir sıra bayramların başlanğıcı eramızdan əvvəlki minilliklərə söykənir. Bayramlar öz məzmununa görə dini və dünyəvi bayramlara bölünür. Azərbaycanda Ramazan (Orucluq) bayramı, Qurban bayramı kimi dini bayramlarla yanaşı «Xıdır Ilyas» (Xıdır Nəbi), Novruz kimi xalq bayramları da mövcuddur.
Qədim tarixə malik olan və el arasında geniş yayılmış bayramlardan biri də Xıdır Ilyas və ya Xıdır Nəbi adlandırılan mərasimdir. Bu bayram bir-birindən cüzi fərqlərlə demək olar ki, Azərbaycanın bütün bölgələrində keçirilir. Xıdır Ilyas adətən təbiətin oyanması, otların cücərməsi, axar suyun təmizlənməsi və s. təbii proseslərlə müşayiət edilir. Tədqiqatlarda Xıdır Nəbi bir şəxsiyyət olaraq «suyun, külək və havanın himayəçisi» kimi təqdim olunur,1 Xızır peyğəmbərlə eyniləşdirilir.
«Kitabi – Dədə Qorqud» dastanının «Dirsə xan oğlu Buğac xan boyu”nda Dirsə xanın öz oğlu Buğacı yaralayıb Qazlıq dağında qoyub getdiyi səhnəsində oxuyuruq: «Oğlan orada yıxılanda Boz atlı Xızır oğlanın yanında hazır oldu. Üç dəfə yarasını əliylə sığallayıb: «Oğlan, qorxma, sənə bu yaradan ölüm yoxdur. Dağ çiçəyi ilə ananın südü sənin yarana məlhəmdir»- deyib yox oldu.2»
Professor Pənah Xəlilov yazır: «Folklorumuzda Xızır qədim xeyirxah-sehrli qüvvədir. Sonralar Islam dini əfsanəsinə qarışıb Xızır Ilyas kimi məşhur olmuşdur. Xızır Ilyas sehri (möcüzəsi) bir daha təsdiq edir ki, bu boy ən qədim dastanlardan su içir, tarixən islamın yayıldığı dövrlərin əfsanələrinin təsirindən də kənara qalmır.»,3
Xıdır Ilyas bayramının təsadüf etdiyi günlər haqqında tədqiqatçılar arasında müxtəlif fikirlər vardır. Onlardan bəziləri bu bayramın böyük çillədən dörd və kiçik çillədən üç gün olmaqla yeddi gün davam etdiyini bildirir.,4 Görkəmli folklorçu Əhliman Axundov isə həmin mərasimin kiçik çillənin onuncu günündə qeyd edildiyini göstərir.,5 Folklorşünas alim Bəhlul Abdullanın fikrincə, kiçik çillənin «Xıdır Nəbi» adlanan birinci ongünlüyü fəslin ən sərt, çovğunlu, dondurucu çağı sayılır. Xıdır Nəbinin şərəfinə icra olunan ayinlər Xıdırın yaşıllıq, su hamisi sayılan Xızırla əlaqəsini göstərir.,6 Digər bir tədqiqatçı, professor Məhərrəm Qasımlı «Xıdır Nəbi» bayramının hər il qış yarı olanda Böyük çillə ilə kiçk çillə arasında keçirildiyini bildirir.,7 Professor, Azərbaycanın xalq yazıçısı Əzizə Cəfərzadə «Xıdır Ilyas» mərasiminin kiçik çillənin qurtardığı son üç gündə – təxminən fevralın 25-28-i arasında keçirildiyini göstərir.,8<
/a> Azərbaycanın görkəmli etnoqraflarından biri Ə.Ələkbərov da «Xıdır Nəbi» mərasiminin kiçik çillənin birinci ongünlüyündə qeyd edildiyini göstərmişdir. Ə.Ələkbərovun fikrincə, bu bayrama hazırlıq işləri qadınlar tərəfindən aparıldığı üçün daha çox qadın bayramı hesab etmək olar.,9
«Azərbaycan mərasim folkloru» mövzusunda tədqiqat aparmış Afaq Xürrəmqızının da «Xıdır Nəbi» bayramı ilə bağlı maraqlı mülahizələri vardır.
«Xıdır Ilyas» mərasiminə xüsusi hazırlaşırdılar. Xalq arasında belə inam vardır ki, əgər Xıdır Nəbi Boz atında gələrkən evlərdə bayram əhval-ruhiyyəsi görmədikdə küsüb gedirdi. Xıdırın küsüb getməsi isə ruzi-bərəkətin yox olmasına səbəb olar, baharın gəlməsi gecikər. Buna görə də hələ kiçik çillənin birinci günündən başlayaraq bayram tədarükü görülürdü. «Xıdır Nəbi» mərasimi süfrəsinin əsas atributları səməni, qovurğa, qovut, boyadılmış yumurta, xəşil, düyüdən hazırlanmış yeməklər idi. «Xıdır Nəbi» mərasimində kökə və kömbə də bişirilib. Bayram süfrəsi üçün buğda qovurulurdu, qovurulmuş buğdadan qovut çəkilirdi. Qovut ayrıldıqdan sonra qovurğanın «yarmalıq» adlanan digər iri hissəsi ayrı qaba yığılar. Bayramdan bir gün əvvəl evin kiçik övladı (oğlan uşağı) bağ-bağçadan alma çubuqları gətirər. Gətirilən şövlər üç tərəfdən səliqə ilə pambığa sarınıb yağda qızardılar. Axşam evin böyüyü ana şövləri bir-bir götürüb niyyətlərini sadalayır. Hər şöv bir niyyət üçündür.,10 Yurdun abadlığı, ail
ənin salamatlığı, malqaranın məhsuldarlığı, bağ-bostanda barın çoxluğu, toy-düyün və s.niyyətlər edirlər.,11 Üyüdülmüş qovutu məcməyinin içində nazik yayırlar. Bəzən qovutdan başqa məcməyiyə un da yayırlar. Gecə düşəndə həmin dəstələnmiş çubuqları şam kimi yandırırlar. Özü yanıb keçənədək ona toxunulmaz. Səhərə qədər məcməyidəki qovut və ya una əl vurulmaz. Çünki əvvəlcə Xıdır Nəbi gəlib öz payını götürməlidir.,12 Belə hesab edirdilər ki, bu zaman evin ruzi-bərəkəti artar, bolluq olar. Yalnız bundan sonra həmin qovutdan yemək olar. Axşam şər qarışanda isə cavanlar və uşaqlar dəstələnib evləri qapı-qapı gəzərək «Xıdır» nəğməsini oxuyar və bayram payı yığardılar. Hansı qapıdan içəri girsələr əvvəlcə dəstədən bir adam irəli çıxıb avazla oxuyardı:
Mən Xıdırın quluyam,
Göy atının quluyam.
Ağzının arpasıyam
Ayağının nalıyam.12
1. Kitabi – Dədə Qorqud. Yazıçı. 1988.s.137
2. Izvestiə Azerbaydcanskoqo arxeoloqiçeskoqo komiteta. Baku. 1926. s.19
3.Pənah Xəlilov. “Kitabi – Dədə Qorqud” intibah abidəsi. Bakı. Gənclik. 1993. s.107
4.Toy və halay mahnıları (tərtibçi B.Şahsoylu). Bakı. Gənclik. 1990.s.11
5.Azərbaycan folkloru antologiyası. II kitab (toplayanı Ə.Axundov) Bakı. Azərbaycan EA nəşriyyatı. 1968.s.11
6. Bəhlul Abdullayev. Haqqın səsi. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı 1989. s.111
7. El güzgüləri, elat söyləmələri. (toplayan və tərtibçi Məhərrəm Qasımlı) Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı. 1993. s.40
8. Ə.Cəfərzadə Unudulmuş əziz günlərimizdən. Azərbaycan jurnalı, 2001, ¹19. s.162
9. Azərbaycan MEA Tarix Institutunun elmi arxivi. F.I.C.I. Qovluq ¹128. 1935
10.Gəlinin cehiz kitabı (müəllif və tərtibçi Əkrəm Əylisli) Bakı. Yazıçı. 1994.s.133
11. Bəhlul Abdullayev. Göstərilən kitabı. s.13
12. El düzgüləri, elat söyləmələri. s.40
|
