|
ÈÐÑÈÌÈÇ
ÜZEYIR BƏY HACIBƏYOVUN
IRSINDƏN YENI TAPINTILAR
Səadət QARABAĞLI
AZƏRBAYCAN MUSIQI ALƏTLƏRININ TƏSVIRI INCƏSƏNƏTDƏ TARIXI FAKTLARININ ŞƏRHINƏ DAIR
Alla BAYRAMOVA
AZƏRBAYCANDA XOR IFAÇILIĞININ FORMALAŞMASINDA ALEKSANDR YURLOVUN ROLU
Leyla MƏMMƏDOVA
|
|
Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası xor dirijorluğu kafedrasının yaradılması tarixi görkəmli rus xormeysteri, özünəməxsusluğu ilə seçilən parlaq novator-sənətkar, gözəl pedaqoq və ictimai xadim Aleksandr Aleksandroviç Yurlovun (1927-1973) adı ilə bağlıdır. Onun aktiv təşkilatçılıq qabiliyyəti, həmçinin pedaqoji, yaradıcı və ictimai fəaliyyəti peşəkar Azərbaycan xor ifaçılığı sənətinin formalaşmasında silinməz bir iz qoyub.
A.Yurlov Bakıya 1954-cü ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının rəhbərliyinin dəvəti ilə gəlmişdi. O vaxt onun 27 yaşı olmasına baxmayaraq o, bir mütəxəssis kimi kifayət qədər nüfuza malik musiqiçi idi. Uşaq evinin yetirməsi olan A.Yurlov öz musiqi savadını əvvəlcə M.Qlinka adına Leninqrad Dövlət Akademik kapellasının xor məktəbində, sonralar isə Moskva Dövlət Konservatoriyasının xor dirijorluğu fakultəsində, görkəmli rus xormeysteri, istedadlı müəllim, Aleksandr Vasilyeviç Sveşnikovun sinfində alıb. Bu illər ərzində A.V.Sveşnikov öz şagirdi A.Yurlovda nəhəng iradə qüvvəsini tərbiyə etmiş, xor sənətinə hədsiz fanatik sədaqət hissini aşılaya bilmişdir. Bütün həyatı boyu müəlliminin nüfuzu A.Yurlov üçün ən yüksək əlçatmaz zirvə olmuş və müəllim ilə tələbə arasındakı səmimi dostluğun yaranmasına səbəb olmuşdur.
Moskva konservatoriyasını bitirərkən, A.Yurlov 5 il ərzində – 1949-cu ildən 1954-cü ilə qədər «Dövlət Rus Mahnısı Xorunun» xormeystri kimi çalışıb (indiki Dövlət Akademik Rus xoru). Paralel olaraq o, Moskva Xor Musiqi Məktəbində əsas fənnlərdən dərs deyib. 1953-cü ildə A.Yurlov A.Sveşnikovun sinfində Moskva Konservatoriyasının aspiranturasını uğurla bitirdi və 1954-cü ildə namizədlik dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə etdi, bu da öz növbəsində istedadlı musiqiçinin nəzəri hazırlığını təsdiq edirdi.
Məlumdur ki, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının rəhbərliyi bir neçə il ərzində respublikada xor ifaçılığı sənətini qaydaya salmağa çalışırdı.1 Son dərəcədə gözəl istedad və təkrarolunmaz ictimai bacarığı olan A.Yurlov, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının rektorluğunun böyük marağına səbəb oldu. Nəticədə, bir sıra danışıqlardan sonra 1954-cü ilin avqust ayında A.Yurlov A.Sveşnikovun məsləhəti ilə Bakıya gəldi. Bu hadisəni A.Yurlovdan yaxşı heç kəs xatırlaya bilməz. Onun əziz müəllimi A.Sveşnikova yazdığı məktubdan bir parçanı diqqətinizə çatdırmaq məqsədəuyğun olardı. Məktub oktyabrın 5-də yazılmışdır:
«…V Baku ə priexal 23 avq[usta] i s 26-qo pristupil k rabote. Prinəli menə na pervıx porax xoroşo, a çto budet dalğşe – uvidim. Rabotı oçenğ mnoqo. Vse naxoditsə v dovolğno zapuhennom sostoənii, tak çto ə propadaö v konservatorii s utra do veçera. Komnatu ə poluçil zdesğ ce, v konservatorii, no prişlosğ srazu sdelatğ remont i privesti ee v neobxodimıy dlə cilğə vid. Moy denğ obıknovenno naçinaetsə s 8 çasov, a konçaö ə, s pererıvom na obed, çasov v 8-9 veçera.
Raboçaə obstanovka dovolğno slocnaə, no v üelom sostav i pedaqoqov, i studentov xoroşiy, i s nimi mocno mno[qo]e sdelatğ pri uslovii vladeniə sistemoy vostoçnıx priemov. Gtomu delu ə seyças userdno i obuçaösğ. S gtoqo qoda mne udalosğ sozdatğ v konservatorii do seqo vremeni otsutstvuöhiy xorovoy klass. Otdelenie nebolğşoe – 20 çelovek, no s pribavleniem teoretikov i çasti dobrovolğüev-vokalistov xor mocet poluçitğsə. (müəllif tərəfindən qeyd olunub – L.M.). Prinimaö vse merı dlə orqanizaüii xora studentov vuzov, no naskolğko moqu suditğ ob gtom, delo gto zatəcnoe i reşitsə ne skoro. Voobhe rabota zdesğ dlə menə oçenğ polezna. Ə srazu poluçil klöçi ot vseqo mexanizma vuza i smoqu mnoqomu nauçitğsə. Dumaö, çto gto oçenğ vacno, i oçenğ blaqodaren Vam za to, çto sumeö poznakomitğsə i s gtim delom…
Muzıkalğnaə ciznğ zdesğ dovolğno slabo razvita. Qastrolerı tipa L.Orlovoy i Kardona priezcaöt, no sluşatğ ix malo interesno. Znakomlösğ s azerbaydcanskoy muzıkoy i naşel v ney mnoqo interesnoqo. (müəllif tərəfindən qeyd olunub – L.M.). Estğ bolğşoe çislo oçenğ krasivıx i slocnıx ritmiçeski narodnıx pesen. Delaö koe-kakie obrabotki, poka poluçaetsə ploxo. Vidimo, nucno bolğşe znatğ…»2
Burada qeyd etmək lazımdır ki, ümumiyyətlə A.Yurlov rus xalq mahnılarının xor üçün çox gözəl işləmələrini hazırlamışdı və həmin məktubdan aydın olur ki, Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında işlədiyi dövrdə o, Azərbaycan xalq mahnılarını da xor üçün işləməyə cəhd göstərirdi. Aydındır ki, bu iş A.Yurlov üçün bir qədər çətin idi. Bunun üçün milli təfəkkürün spesifikliyini, musiqi materialının milli xüsusiyyətlərini – o cümlədən lad xüsusiyyətlərini, metroritmikanı, janr formalarını, inkişaf prinsiplərini və s. dərindən hiss etmək lazım idi. Bunların hamısı rus xorları ilə işləmək metodikasından qat-qat seçilirdi. Lakin A.Yurlov Azərbaycan musiqisinin xüsusiyyətlərini duya bilmiş və Azərbaycan xor musiqisini dünya xor sənətindən təcrid olunmadan xarici, rus xor musiqisi ilə yanaşı dərs proqramlarına salınmasına nail olmuşdu. A.Yurlovun keçirdiyi maraqlı açıq dərslər buna parlaq sübut ola bilər. Məsələn, Ü.Hacıbəyovun «Koroğlu» operasından «Çənlibel» xorunun metodik interpretasiyasına həsr olunmuş dərs və
ya P.Borodinin «Knyaz Iqor» operasının II şəklindən Yaroslavna və qızların səhnəsi və s. Bu dərslərə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının bütün fakultələrində oxuyan tələbələri, hətta müəllimlər də toplaşırdı. Çünki A.Yurlovun məruzələri hamı üçün çox maraqlı və faydalı idi. Lakin A.Yurlov xalq musiqisinə xüsusi rəğbət bəsləyirdi. Demək olar ki, peşəkar Azərbaycan musiqisinin xüsusiyyətlərini o bilavasitə xalq musiqisi və folklorun köməkliyi ilə hiss edə bildi.
Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, A.Yurlov keçmiş SSRI məkanında ilk şəxs idi ki, bütün qadağalara baxmayaraq rus dini musiqisinə bir növ, ikinci həyat verdi və nəticədə müxtəlif dövrlərin rus musiqi mədəniyyətinin geniş mənzərəsini yaratmış oldu. Bu çətin işdə ona məşhur alimlər-medevistlər – M.Brajnikov və V.Protopopov kömək edirdilər. Bildiyimiz kimi, onlar uzun illər boyu qədim not əlyazmalarının açılışı ilə məşğul idilər. Təsadüfi deyil ki, bir sıra qədim rus dini əsərlərinin dirçəlməsi məhz A.Yurlovun adı ilə bağlıdır.
XVI-XVII əsrlərin Rus musiqisinin bir çox əsərləri, o cümlədən M.Berezovski, V.Paşkeviç, A.Vedelin və b. xor əsərləri də kapellanın ifasında yenidən bərpa edildi. Demək olar ki, xorun və onun rəhbərinin böyük səyi nəticəsində «yeni» rus musiqisi yarandı. O əsərlərin əksəriyyəti paleoqraf-alimlər tərəfindən ilk dəfə nota salınmışdı. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, A.Yurlov bu musiqinin ifasında itirilmiş ənənələri qaytarmağa çalışmırdı. Onun axtarışlarının əsas məqsədi qədim musiqidə ümumbəşəri həyatın nəbzinin döyüntüsünü vermək idi və bu əsərlər üzərində işləyərkən A.Yurlov onlara musiqi mədəniyyəti «abidələri» kimi yanaşmışdır. Onun üçün və eləcə də dinləyicilər üçün zaman məsafəsi məfhumu itirdi. Belə ki, xor əsərləri üzərində işləyərkən A.Yurlov ilk növbədə melodiyanın saf ifadə gücünü göstərməyə, həqiqi intonasiya – sözün və hissin intonasiyasını tapmağa çalışırdı. Bundan başqa, xormeyster xor oxunuşunda heç vaxt akademik və xalq ifa tərzlərini birləşdirməyə can atmırdı. Oxumanın təsviri ifadəliliy
i intonasiya vasitəsilə əldə edilirdi. Bir musiqiçi–rəhbər kimi A.Yurlovun gücü onda idi ki, o, böyük ifaçı kollektivlərini öz iradəsinə deyil, vahid iradəyə – musiqiyə tabe etməklə yanaşı hər bir ifaçıya sərbəst yaradıcılıq imkanı verirdi. A.Yurlov deyirdi:
«Vacno tolğko çtobı obrahenie k starinnoy muzıke ne obrahalosğ v samoüelğ. Nucno ne tolğko znakomitğ s gtoy muzıkoy. Vacnee obnarucitğ svəzğ vremen, datğ ponətğ sluşateləm, çto tvorçestvo naşix sovremennıx kompozitorov, kotorım mı qordimsə seqodnə, estğ rezulğtat razvitiə vsey naşey kulğturı iz qlubinı vekov».3
1 Bax: «Musiqi dünyası» jurnalı, B.,¹1-2/15, 2003, səh.163-167, məqalə «Ü.Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında xor dirijorluğu kafedrasının yaradılması tarixi», müəllif – L.Fərəcova (Məmmədova).
2 «Muzıkalğnaə Akademiə» jurnalı, M., 1997, ¹3, səh. 113-114. Qeyd edək ki, məktublar A.Yurlovun «Statği i vospominaniə, materialı» kitabından götürülüb. Tərtibçi – I.Marisova. M., 1983.
3 «Sovetskaə muzıka» jurnalı, M., 1974, ¹3, səh.84.
|
