|
ÌÓÑÈÃÈ ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ
X.MIRZƏZADƏNIN «ETIRAF» VOKAL-SIMFONIK ƏSƏRI BARƏDƏ BƏZI MÜLAHIZƏLƏR
Qənirə HÜSEYNOVA
MEHTER MÜZIĞI
Şevki Faruk KANCA (Türkiye, Samsun)
VASIF ADIGÖZƏLOV YARADICILIĞININ ÜSLUB XÜSUSIYYƏTLƏRI
Imruz ƏFƏNDIYEVA
EMIN SABITOĞLUNUN MAHNILARINDA SÖZ ILƏ MUSIQININ QARŞILIQLI ƏLAQƏLƏRI
Ceyran MAHMUDOVA
QARA QARAYEV BALETLƏRINDƏ ƏNƏNƏVILIKLƏ MÜASIRLIYIN VƏHDƏTI
Ilhamə MƏMMƏDLI
ASƏF ZEYNALLININ ƏSƏRLƏRINDƏ MILLI LAD – INTONASIYA XÜSUSIYYƏTLƏRI
Cəmilə HƏSƏNOVA
|
|
Yaradıcılıqlarında ciddi ideyalı mövzulara meyl göstərən müasir Azərbaycan bəstəkarları ən müxtəlif janr və formalarda bəstəkarlıq texnikasının bütün palitrasına yiyələnmişlər. Azərbaycan bəstəkarlarının texniki ustalığı artdıqca orkestrdəki arfa partiyası da dəyişilir, inkişaf edir.
Böyük müəllimi Qara Qarayevin yaradıcılığına xas olan novatorluq xüsusiyyətini mənimsəmiş görkəmli bəstəkar Xəyyam Mirzəzadənin yaradıcılığına nəzər saldıqda vokal musiqi sahəsində də diqqətəlayiq işlər görüldüyünü müşahidə edirik. Onun səs və orkestr üçün bəstələdiyi «Etiraf» vokal silsiləsi 4 essedən ibarətdir: «Etiraf», «Sən», «Onunla müqayisə edilməz», «Inan». Rəsul Rzanın şerlərinə yazılmış bu silsilə lirizmi ilə dinləyicini kədərli düşüncələrə dalmağa vadar edir. Rəsul Rza poeziyasının dərinliyini bəstəkar musiqinin son dərəcə geniş ifadə vasitələri ilə açır.
Əsərdə uğursuz məhəbbət faciəsi və qəhrəmanın bu faciə təhlükəsinə qarşı daxili mübarizəsi öz əksini tapmışdır. Bəstəkar faciə ilə bitən bu təhlükəni ruh yüksəkliyi ilə fərqlənən etik elementlərlə bərabər səsləndirir. Bunun üçün son dərəcə müxtəlif ifadə vasitələrindən istifadə edir.
Silsiləni vahid tam halında birləşdirmək üçün ostinato prinsipi tətbiq edilmişdir. Bəstəkar silsilənin anlamını daha geniş açmaq məqsədi ilə polifonizasiyadan istifadə etmiş və eyni zamanda bunu sonor effekti yaradan qeyri-ənənəvi akkordika ifadə vasitələri ilə birləşdirmişdir. Orkestrin tərkibi ənənəvi deyil: nəfəsli ağac alətlərinin üçqatlı tərkibinə (kontrfaqot xaric) dörd valtorna (Corno in F) əlavə edilir. Burada səs yüksəkliyinə malik və eləcə də səs yüksəkliyi olmayan zərb alətlərindən qənaətlə istifadə olunmuşdur. Partiturada eləcə də iki arfa, piano və simlilərin tam tərkibi iştirak edir. Silsilənin partiturasının orkestr yazısında «puantilizm» yazı üslubunun bəzi xüsusiyyətlərini görürük. Bəstəkarın səs və orkestr üçün yazdığı bu əsərdə orkestr sadəcə müşayiət rolu oynamır. Partituranı «incələyərkən» hər bir orkestr qrupunun, eləcə də hər bir musiqi alətinin ayrılıqda əsərin musiqi dramaturgiyasının inkişafında çox əhəmiyyətli rol oynadığına şübhə qalmır. Musiqi dramaturgiyası baxımından
poetik anlamın açılmasında hər bir alət son dərəcə əhəmiyyətli rol oynayır. Əsərin poetik mənası instrumental tərkiblə məharətlə əks etdirilir. Gəlin, bizi daha çox maraqlandıran iki arfanın partiyasına baxaq. Bəstəkarın bu musiqi alətinə olan diqqəti və məqsədyönlü münasibəti göz önündədir. Bəstəkar arfa musiqi alətini ilk növbədə, orkestr «orqanizminin» ayrılmaz hissəsi kimi şərh edir.
Birinci esse – «Etiraf» üç cümlədən ibarət təkrar quruluşlu period formasında yazılmışdır. Andante tempində səslənən həzin Cantonu vibrafon tək səslə müşayiət edir. Orkest pp səslənir. Mövzunun üçsəsli ilə ifadə olunan başlanğıc motivi hər dəfə yeni səs yüksəkliyi ilə təkrarlanır. Periodun birinci cümləsi dörd xanədən ibarətdir. Əsərin melodik xətti ikinci xanənin sonunda fleytaya verilir. Yenidən səslənən canto bu dəfə (3-cü xanədə) klarnet və arfayla dialoq quraraq melodik xətti onlara verir. Klarnetlə oktava aralığı olan arfalarda birinci arfa əsas, aparıcı rolu yerinə yetirir. Ikinci arfa simlilərlə birlikdə harmonik fon yaradır. Orta registrdə çalınan ikinci arfanın tembri simlilərin səslənməsini yumşaldır.
Ikinci cümlə yeddi xanəlidir, üçünçü cümlədə xanələrin sayı səkkizə çatır (genişlənmişdir). Burada qeyri-adilik ondadır ki, ikinci cümlənin sonu üçüncü cümlənin başlanğıcı ilə üst-üstə düşür. Bu bütün hissənin kulminasiya anıdır: ən yüksək səs canto dadır, burada orkestr tuttisi ff ilə səslənir.
Üçüncü cümlə lirik sözlərlə başlayır: «ulduzlu gecə, sənin baxışlarin, ancaq sən və mən...» 1. Burada səslə paralel unison ikinci arfa səslənir. Bu dəfə ikinci arfanın çaldığı partiya əsas, birinci arfa orkestrin başqa alətləri ilə müşayiət rolunu oynayır.
Ikinci arfa partiyasının fakturasında flajolet texnikasından istifadə olunmuşdur. Ifaçı sol əli ilə flajolet çalarkən sağ əl bir oktava zildə eyni səsləri ifa edir. Sağ əlin yuxarı registrdə çaldığı səslər flajoletlərin daha qabarıq səslənməsini təmin edir. Ilk baxışda flajoletlərin köməyi ilə hər iki əlin çaldığı səs eyni yüksəklikdədir. Eyni zamanda sol əlin çaldığı flajolet real səslənməyə şəffaf-fantastik çalar qatır. Burada arfaçı flajoletləri mümkün qədər qüvvətli, normal səsləri bir az yavaş çalsa istənilən ideal səslənməyə nail ola bilər.
Silsilədə ikinci esse – «Sən» iki hissəli formada yazılmışdır. Pyesin quruluş sxemi belədir (nümunə ¹ 1)
A bölümü B bölümü
[a+b] [a1+b1]
(a a1) (b b1) (a a1) (b1 b2)
Birinci essedə olduğu kimi burada da musiqi Rəsul Rza poeziyasını zərif çalarlarla əks etdirir. Bəstəkarın bu qədər nəfis poeziya qarşısında formalaşdırdığı musiqi materialının son dərəcə maraqlı olması qanunauyğundur. Musiqi materialı təməl səslərin sanki tədricən canlanmasından doğulur (do, mib, re, sol, si, lab, fa). Tədricən yığılan bu səs ehtiyatı mövzunun əsasını təmin etməklə musiqi toxumasının harmonik və melodik təməlini zənginləşdirir.
Pyesin dramaturgiyasının inkişaf xətti ardıcıl akkord fakturası fonunda davam edir. «Sən» essesində Cantonun girişi orkestrin fonu ilə hazırlanır. Orkestrin canlandırdığı bu fon musiqisində arfa musiqi alətinin rolu əhəmiyyətlidir. Müəllif gecənin sükunətli təsvirini simlilərin aramla təkrarlanan akkordu, fleyta və klarnetin pedalı ilə yaradır. Bu zaman birinci arfa çox sadə təkrarlama üsulu ilə donuq akkord səslənməsini canlandırır. Arfanın təkrarladığı növbəli səslər musiqidə hərəkət və titrəyiş illüziyası yaradır (nümunə ¹ 2)
Ikinci arfa öz sərbəst müstəqil xəttini bir qədər gec səsləndirir. Əvvəlcə o, növbəti yuxarıda qeyd etdiyimiz «toplanan» səsləri ifa edir. Burada ikinci arfanın flajolet üsulu ilə yaratdığı boya müəllifə lazım olan səslənmə tembrini son dərəcə yerində canlandırır (nümunə ¹ 3)
Əsərdə musiqi toxumasının fakturası və eləcə də tembr ifadə vasitələrinin formalaşmasında arfaların əhəmiyyətli rol oynadığının şahidi oluruq.
Mövzuda hər iki arfa əvvəlcə növbə ilə, sonra birlikdə son dərəcə mühüm akkord səslərini (fa# – sol#; fa – sol) ifa edirlər. Valtornalarla (4 Corni) qüvvətləndirilən bu səslər ardıcıl şaquli harmonik xəttin mərkəzini təşkil edir. Arfaların çaldığı akkord səsləri fakturaca eyni olan xromatik səslərdir. Bu partiyanın ifası bir arfaya verilsə arfaçı xromatik səslərə keçmək üçün pedalları sürətlə dəyişmək məcburiyyətində qalardı. Belə sürətli pedal «eniş-yoxuşları» kənar səslənməyə səbəb olar. Səslənmənin təmiz və keyfiyyətli olması üçün müəllif düzgün metod seçərək xromatik səsləri iki arfa arasında bölmüşdür.
Burada dinamik f atmosferində valtornaların aramla səslənməsinə bir qədər cizgili rəng vermək məqsədi ilə müəllif arfalardan istifadə edir. Arfaların belə bir konteksdə istifadə olunması mətnin məzmunu ilə diktə edilmişdir. «Sükutun mənim nitqimi kəsir» (nümunə ¹ 4)
Iki hissəli formada yazılan əsərin ikinci bölümünün musiqi materialını müəllif yeni orkestrləşdirmə ilə təqdim edir. Formanın ikinci bölümünün musiqi materialı birinci bölümün a və b materialını olduğu kimi təkrarlayır. Bu təkrarlanmaya baxmayaraq orkestrin müəyyən qruplarının yerinə yetirdiyi funksiya bir qədər dəyişilir. Nəticə etibarı ilə hər iki arfa partiyasının fakturası dəyişilir.
Formanın ikinci bölümündə istifadə olunan birinci arfa birinci bölümündə olduğu kimi hərəkət illüziyası yaratmaqla yanaşı eyni zamanda klarnet və fleytalara dəstək verir. Ikinci arfa isə simlilər qrupunun uzun avazlı pedal səslərini birinci bölümdə olduğu kimi növbəli deyil, eyni anda səslənmə ilə qüvvətləndirir. Bu dəfə ikinci arfanın çaldığı partiya birinci bölümdə birinci arfanın fakturaya hərəkət verən funksiyasını yerinə yetirir (nümunə ¹ 5)
Pyesin kulminasiyasında arfaların ifa etdiyi eyni dərəcəli partiya registrin bürün səviyyələrində orkestr tuttisinə qoşulur.
«Sən» essesi partiturasında bəstəkar tərəfindən son dərəcə dinamik istifadə olunan arfa musiqinin bədii ideyalarının formalaşmasında böyük əhəmiyyət daşıyan orkestrin əsas alətlərindən sayılır.
Silsilədə üçüncü esse - «Onunla müqayisə edilməz» reprizalı iki hissəli formada yazılmışdır. Əsərin ümumiləşdirilmiş sxemini təqdim edirik:
I bölmə - A A1 II bölmə - B A
1 Misranın tərcüməsi məqalə müəllifinə məxsusdur.
|
