|
ÌÓÑÈÃÈ ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ
X.MIRZƏZADƏNIN «ETIRAF» VOKAL-SIMFONIK ƏSƏRI BARƏDƏ BƏZI MÜLAHIZƏLƏR
Qənirə HÜSEYNOVA
MEHTER MÜZIĞI
Şevki Faruk KANCA (Türkiye, Samsun)
VASIF ADIGÖZƏLOV YARADICILIĞININ ÜSLUB XÜSUSIYYƏTLƏRI
Imruz ƏFƏNDIYEVA
EMIN SABITOĞLUNUN MAHNILARINDA SÖZ ILƏ MUSIQININ QARŞILIQLI ƏLAQƏLƏRI
Ceyran MAHMUDOVA
QARA QARAYEV BALETLƏRINDƏ ƏNƏNƏVILIKLƏ MÜASIRLIYIN VƏHDƏTI
Ilhamə MƏMMƏDLI
ASƏF ZEYNALLININ ƏSƏRLƏRINDƏ MILLI LAD – INTONASIYA XÜSUSIYYƏTLƏRI
Cəmilə HƏSƏNOVA
|
|
Partituranı «incələrkən» görürük ki, musiqi dilinin yeniləşdirilməsi bəstəkarı maraqlandıran problemdir. Burada biz yeni səs təşkili sisteminin təsirini aşkarlayan inkişaf üsullarının əlamətlərini izləyirik. Əsərin musiqi toxumasının quraşdırılması metodu orijinallığı, tembr, dinamika vasitələrinin maraqlılığı və mürəkkəbliyi ilə diqqəti cəlb edir.
Arfaların partiyaları ilk baxışdan mürəkkəb pedal sistemi olan funksiyanı yerinə yetirməyə məruz qalır. Belə ki, arfa musiqi alətində xromatizm pedalların sürətlə dəyişməsi ilə yerinə yetirilir. Bu üsulla əldə edilən səslənmə quru və qısa olur.
Pyesin ilk cümləsində birinci arfa bəlli bir pedal sistemində səslənir. Sxemlə belə göstərilə bilər (nümunə ¹ 6) (re, do#, si, mi, fa, sol, lab). Melodiyanın dördüncü xanəsi ikinci arfayla davam etdirilir.
Əvvəlcədən hazırlanmış pedallar xromatizmi təmin edir. Ikinci arfanın pedal sistemi sxemlə belə göstərilə bilər (nümunə ¹ 7)
(re, do#, si, mi, fa, sol#, la#). Ikinci arfa bu pedal sistemi ilə üç xanə səsləndikdən sonra yerini birinci arfaya verir. Bəstəkar bu cür sadə üsulla mürəkkəb pedal problemini həll edir. Arfaya melodik alət kimi yanaşan bəstəkar mürəkkəb xromatizmi sadə üsullarla yerinə yetirərək sükunətli, şəffaf və dərin səslənmə canlandırmağa nail olur.
Pyesin birinci hissəsində Andante mosso –da birinci və ikinci arfa fakturada hərəkətlilik yaratmağa nail olurlar. Cantonun səsləndirdiyi mövzuya verilən lirik xarakterli, dalğavari müşayiət arfaların zərif-həyəcanlı partiyası ilə ifa olunur. Birinci periodun başlanğıc cümləsində arfaların ləpələnən müşayiət partiyası birinci fleyta və birinci klarnetin bənzər fakturalı partiyaları ilə qüvvətləndirilir.
Fakturanın bütün bu layı simlilər qrupunun harmonik dayaq səslərinin pedalı ilə dəstəklənir (nümunə ¹ 8)
Periodun ikinci cümləsində arfa partiyası müşayiət layının əsas xətti kimi qalmaqda davam edir. «Müşayiət layı» termininin tətbiqi silsilədə şərti xarakter daşıyır. Əslində Cantonun solo partiyası əsərin musiqi toxuması ilə üzvi surətdə birləşmişdir. Bu da öz növbəsində bəstəkarlıq yazısının spesifik prinsipləri ilə diktə edilmişdir. Bu zaman arfaları daha aktiv surətdə təqib edən simlilər sanki ağac nəfəslilərin birinci cümlədəki fakturasını «ələ keçirirlər». Ağac nəfəslilər isə daha az fəal olsalar belə arfa partiyasını ardıcıl harmonik səslərlə dəstəkləyirlər. Müəllif tərəfindən belə bir orkestrləşdirmə üsulunun seçilməsi təsadüfi deyildir. Bu zaman məhz arfa tembri musiqinin səslənmə xarakterində R.Rzanın zərif poeziyasına uyğun atmosferi canlandırır.
Ikinci hissənin birinci cümləsində – Piu mosso hərəkət fəallığını orkestrin başqa qruplarına verən arfalar aşağı simlilər və valtornaların pedalı ilə fakturanın özəyini təşkil edir. Formanın birinci hissəsində arfa partiyasını xarakterizə edən hərəkətə, ritmik formula ikinci hissədə fleytalar (I, II, III) və Campanelli, piano, yuxarı simlilərin bir qədər kəsik quruluşlu partiyalarında rast gəlirik. Pyesin birinci hissəsində arfanın hərəkətli fakturası ikinci hissədə orkestrin müxtəlif qrupları arasında bölünmüş olur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz müxtəlif orkestrləşmə üsullarından istifadə edən bəstəkarın hər bir orkestr alətinin imkanlarından (ilk növbədə tembr imkanlarından) istifadəsi mütləqdir. Beləliklə, arfa əsərin musiqi toxumasının faktura, orkestr-tembr dramaturgiyasının yaranma prosesində fəal iştirak edir. Bu səbəbdən Xəyyam Mirzəzadənin «Etiraf» silsiləsi partiturasında arfanın əvəzsiz rolunu vurğulayırıq.
Silsilədə dördüncü esse – «Inam» bir çox xüsusiyyətlərinə görə əvvəlki hissələrdən fərqlənir. Biz bu fərqi ilk növbədə əsərin fakturasında görürük. Dördüncü esse dinamik reprizası olan sadə üç hissəli formada qurulmuşdur. Əsərin əvvəlində dinlədiyimiz musiqi əzəmətli olmaqla yanaşı eyni zamanda gərgin xarakterlidir. Burada musiqinin başlanğıc motivi Maestoso xarakterində imla edilmişdir. Musiqi bütün orkestrin akkord fakturalı tutti sində sanki «yumruq şəklində düyünlənmiş» güclü fraza ilə başlayır (f dinamik çalarında). Orkestrin qüvvətli başlanğıc frazası dinləyicini Canto nun ifadəli replikalarla səslənən etirafına hazırlayır. Belə ki, orkestrin akkord fakturası fonunda mətnin məzmunu daha təsirli şəkildə açılır.
Araşdırmada harmonik analizi qarşımıza məqsəd qoymasaq da arfanın partiturada əhəmiyyətini daha aydın formada təhlil etmək üçün bu sahəyə toxunacağıq. Silsilənin bu nömrəsində arfanın funksional əhəmiyyətini izləmək üçün harmonik təhlil vacibdir. Dördüncü nömrənin ilk xanəsindən bütün partitura boyunca yazılmış və orkestrin tutti səsləndirdiyi akkord – Fa majorun iki oktava daxilində bölünmüş səsdüzümüdür (kiçik oktavanın fa səsindən ikinci oktavanın fa səsinə qədər). Bu səsdüzümünü iki əl arasında dörd səslə bölən arfalar əsərin səs toxumasının mərkəzini təşkil edir (nümunə ¹ 9)
Eyni partiyanı dəqiqliklə təkrarlayan piano arfalara yardım edərək səs təbəqəsini qalınlaşdırır. Müəllif arfa partiyasında akkordların üstündə non arp. terminini yazmışdır. Bu, akkordların qısa və dəqiq səslənməsini göstərir. Akkordların qarşısında arpecio işarəsi olmadığı halda non arp. nə səbəbdən yazıldığını açıqlamağa dəyər. Orkestrdə bu günə qədər arfa alətinin çaldığı akkordların ifa tərzi dəyişməkdədir. Belə ki, əvvəllər arfada çalınan akkordlar daha çox arpeciolu tərzdə çalınırdı. Əslində arfa kimi ifa dedikdə bunun arpeciolu ifa üsulu olduğu nəzərdə tutulurdu. Arpecio işarəsi olmasa belə arfaların akkordları bir qədər dalğavari çalına bilərdi. Belə ifa tərzi daha çox romantik dövrün əsərlərində istifadə olunurdu. Bu səbəbdən bəstəkar arfa akkordlarının çox qısa və dəqiq səslənməsi üçün non arpeggio terminini qeyd etmişdir. Belə səslənmə arfa tembrini piano səslənməsinə yaxınlaşdırır.
Üç hissəli formada yazılan «Inan» essesinin birinci hissəsindəki qüvvətli musiqi orta bölümün əvvəlinə doğru pp -ya çevrilir. Birinci hissənin sonunda orkestrin bütün alətləri p səslənərkən arfaların əksinə iki dəfə kəskin f aksentli sforzando sunu eşidirik. Bu zaman bütün orkestr arfaların çaldığı eyni akkord səslərini uzadır. Səs isə p dinamik gücündə ən əsas sözləri söyləyir: «Qürurunu basıb ayağa qalx və unutma: bu yol çoxunundur»2. Müəllif mətnin tam mənasını anlatmaq üçün bu iki kəskin akkordu məhz arfa ilə səsləndirməyi lazım bilir. Halbuki bu funksiya orkestrin hər hansı başqa alətinə də verilə bilərdi (məsələn, valtorna ya da fagot). Orkestrin sakitləşən fonunda arfaların yuxarı registrdəki şəffaf-cingiltili tembrindən istifadə etmək əsərin dramaturgiya baxımından daha vacib idi.
Üç hissəli formanın orta hissəsi birinci bölümə nisbətən daha ziddiyyətli xarakter daşıyır. Müəllif bu bölümdə də musiqini mətnin məzmununa uyğun dinamik sıçrayışlı səslənmələrlə (p – dan ff –ya qədər) qurur. Bu musiqi toxumasında arfalar sanki bir qədər gizlənmişlər. Əvvəlcə oktava intervalı ilə sol səsini ostinato ifa edən arfaların yaratdığı səs layı inadkar xarakteri təsvir edir. Eyni axınla davam edən musiqidə orta hissənin kulminasiya zirvəsində arfaların fakturası dəyişilir. Arfaların bir qədər sonra çaldığı güclü vurğulu, sıçrayışlı la bemol-sol intervalı dolğun çoxsəsli akkordun əsas səsləridir. Burada ff dinamik gücündə Canto –nun «hər şeyi bacararsan!» söylədiyi dramatik nöqtədəki səsləri təkrarlayan arfalar palitradakı emosional gərginliyi daha da qabardır (nümunə ¹ 10)
Orkestrin nəfəsli və simlilər qrupu pedal funksiyasını yerinə yetirir. Bununla müəllifin dramaturgiya və tembr baxımından arfaları necə dəyərləndiyinə bir daha əmin oluruq.
Birinci hissənin başlanğıcında kəskin ff –da səslənən musiqi materialı orta hissənin sonunda bir daha təkrarlanır. Birinci hissənin materialı əsasında repriza başlayır. Reprizanın başlanğıcı kulminasiya zirvəsi ilə üst-üstə düşür. Bütün səhnə arfaların son akkordları ilə pp-da başa çatır.
«Etiraf» vokal silsiləsinin bütövlüyünü təmin edən əsas amil əsərin müxtəlif templəri və xarakteridir. Burada hər nömrə temp və musiqi toxumasına görə fərqlənsə belə bir xətt üzrə məqsədyönlü inkişaf kimi qavranılır.
Araşdırma nəticəsində silsilənin orkestr fakturasının yaradılması prosesində bəstəkarın arfa musiqi alətinə nə qədər əhəmiyyətli yer verdiyi üzə çıxır. Bu əsərdə arfadan ustalıqla istifadə edilmişdir desək, yanılmarıq.
2 Tərcümə məqalə müəllifinə məxsusdur.
|
