МУСИГИ НЯЗЯРИЙЙЯСИ
X.MIRZƏZADƏNIN «ETIRAF» VOKAL-SIMFONIK ƏSƏRI BARƏDƏ BƏZI MÜLAHIZƏLƏR
Qənirə HÜSEYNOVA
MEHTER MÜZIĞI
Şevki Faruk KANCA (Türkiye, Samsun)
VASIF ADIGÖZƏLOV YARADICILIĞININ ÜSLUB XÜSUSIYYƏTLƏRI
Imruz ƏFƏNDIYEVA
EMIN SABITOĞLUNUN MAHNILARINDA SÖZ ILƏ MUSIQININ QARŞILIQLI ƏLAQƏLƏRI
Ceyran MAHMUDOVA
QARA QARAYEV BALETLƏRINDƏ ƏNƏNƏVILIKLƏ MÜASIRLIYIN VƏHDƏTI
Ilhamə MƏMMƏDLI
ASƏF ZEYNALLININ ƏSƏRLƏRINDƏ MILLI LAD – INTONASIYA XÜSUSIYYƏTLƏRI
Cəmilə HƏSƏNOVA

V.Adıgözəlovun 4 saylı «Konsert»i Azərbaycan fortepiano musiqisində yeni sözdür. Ən əvvəl qeyd edək ki, V.Adıgözəlovun başqa konsertlərində də simfonik təfəkkür başlıca rol oynayır. Səslərin və alətlərin personifikasiyası, tembrlərin «dialoqu», leyt-tembrlərin istifadə edilməsi və digər xüsusiyyətlər diqqəti cəlb edir. Məhz bu səciyyəli amillər V.Adıgözəlovun 4 saylı «Konsert»ində öz təcəssümünü tapır və təbiidir ki, bu əsər «Konsert-simfoniya» adlandırılmışdır. Həmin əsəri bizim görkəmli dirijorumuz Yalçın Adıgözəlovun idarəsilə Azərbaycan Dövlət simfonik orkestri və istedadlı pianoçu Murad Adıgözəlzadə 1994-cü ildə ilk dəfə uğurla ifa etmişdir.

       V.Adıgözəlovun bu janrda böyük nailiyyətləri onu daha iki iri həcmli əsər - Skripka ilə simfonik orkestr üçün və Violonçel ilə simfonik orkestr üçün «Konsert» yazmağa sövq etmişdir. Bu iki gözəl və yüksək sənətkarlıqla yazılan konsertlər ifaçılarımızın repertuarında möhkəm yer tutur.

       Ifaçılıq və pedaqoji praktikada tanınmış əsər olan «Skripka və orkestr üçün konsert» musiqi dilinin demokratikliyi, professionallığı və incə poetik zövqü, Azərbaycan xalq musiqisinin ənənələrinə əsaslanan kökləri, kompozisiyası, silsilənin ahəngi və məntiqiliyi ilə diqqəti cəlb edir.

       V.Adıgözəlovun gözəl əsərlərindən biri də «Violonçel üçün solo sonata»sıdır. Bu əsər fəlsəfi məzmunu, həyat hadisələrinin dərindən dərk edilməsi, muğam-improvizasion başlanğıcdan ustalıqla istifadə edilməsi ilə fərqlənir. Muğamvarilik meditativ təfəkkür prinsiplərinin yaranmasına kömək edir. «Violonçel üçün solo-sonata»nın intonasiya tematizmi «Çahargah», «Şur» və «Segah» muğamlarının sintezi əsasında qurulmuşdur.

       V.Adıgözəlovun yaradıcılığında xüsusi yeri teatr musiqisi tutur. O, hələ yaradıcılığının erkən dövründə C.Məmmədquluzadənin eyniadlı əsəri əsasında «Ölülər» operasını bəstələmişdir ki, bu əsər 1963 –cü ildə M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrının səhnəsində tamaşaya qoyuldu. Dahi dramaturqun satirik əsərinin sosial-psixoloji mənası V.Adıgözəlovun musiqisində öz uğurlu ifadəsini tapmışdır. Opera milli musiqinin ənənələrilə, gözəl və poetik, ifadəli ariya və xor səhnələrilə zəngindir. Təəssüf ki, bizim teatr bu maraqlı və diqqətəlayiq əsər üzərində işi bərpa etmir.

       V.Adıgözəlov dinləyicilərin dərin məhəbbətini qazanmış maraqlı operettaların müəllifidir: «Nənəmin şahlıq quşu», «Boşanaq-evlənərik», «Lənət şeytana» və başqaları. Bəstəkar «yüngül» janra çox ciddi yanaşır. Operettalarda parlaq vokal musiqi simfonik səhifələrlə uzlaşır. Incə zövqlə bəstələnmiş ariyalar, ekspressiv xor səhnələri, müxtəlif rəqs nömrələri diqqəti cəlb edir.

       Bəstəkarın səmimi, emosional kino musiqisi xüsusi gözəlliyi və poetikliyi ilə diqqəti cəlb edir: «Şərikli çörək», «Həyat bizi sınayır», «Skripkanın qaytarılması», «Sovet Azərbaycanı» və s. Bu filmlərdən bir çox mahnılar tez-tez radio və televiziyanın müxtəlif konsert proqramlarında səslənir. Kino musiqisi də əsərin dramaturgiyası ilə bağlı olan, böyük ruh yüksəkliyilə yazılmış gözəl simifonik lövhələrlə zəngindir. V.Adıgözəlov simfonik epizodlarda kulminasiya «xətlərini» böyük bədii zövqlə qurur. Bu zaman o, orkestr dilində müxtəlif tembr-koloristik tapıntılardan geniş istifadə edir.

       V.Adıgözəlov öz yaradıcılığında Azərbaycan şairlərinin sözlərinə yazılmış mahnı və romanslara böyük əhəmiyyət verir. Bəstəkarın «Sovet Azərbaycanı» filmindən sevimli şairlərimiz Fikrət Qocanın sözlərinə yazılmış «Qatarlar gedir», Rəsul Rzanın sözlərinə «Bakı», Aslan Aslanovun sözlərinə bəstələnmiş «Gülüm» kimi qəlbəyatan, lirik mahnıları dinləyicilərə yaxşı tanışdır. «Qatarlar gedir» mahnısında harmonik dilin zənginliyi, tonal-modulyasiya prosesinin inkişaf dinamikası xüsusi qeyd olunmalıdır. Harmoniyada ellipsis üsulunun istifadə edilməsi musiqiyə təravət və rəngarənglik gətirir. Kulminasiya «zonalarında» enharmonik modulyasiyanın istifadəsi inkişaf prosesinə yüksək ekspressivlik və eyni zamanda qeyri-adilik gətirir.

       V.Adıgözəlovun vokal yaradıcılığında «Qərənfil» romansı (sözləri Natəvanındır) öz səmimiliyi, incəliyi və gözəlliyi ilə fərqlənir. Bu klassik romansda musiqiyə xüsusi mülayimlik, peyzajlıq və poetiklik verən muğam «oxumaları» əsərin fakturasında ustalıqla ifadə olunmuşdur. Bəstəkarın «Yuxular» (Nəbi Xəzrinin sözlərinə) və «Yeddi çinar» (R.Rzanın sözlərinə) əsərlərinin melodik üslubuna yeni müasir intonasiyalar daxil olmuşdur: deklamasiya üslubunun istifadə edilməsi musiqiyə yüksək emosionallıq və ifadəlilik gətirir. Beləliklə, müxtəlif illərdə yazılmış vokal musiqisi V.Adıgözəlovun çoxşaxəli yaradıcılığının parlaq səhifəsidir.

       Son illər V.Adıgözəlov oratoriya janrında daha fəal işləyir. Onun bəstələdiyi iki orjinal və gözəl oratoriyaları bu sahədə yeni və intensiv axtarışların nəticəsidir. R.Zəka Xəndanın sözlərinə «Odlar yurdu» və T.Elçinin sözlərinə yazılmış «Qarabağ şikəstəsi» və digər oratoriyaları həyatımızın mürəkkəb mənəvi proseslərini əks edir, bu günümüzün həyat həqiqəti ilə səsləşir. «Odlar yurdu» Azərbaycan xalqının tarixinin ayrı-ayrı mərhələlərini sanki yaddaşlarda yenidən oyadır. Oratoriya ideyanın möhtəşəmliyi, geniş miqyası, milli musiqinin qədim qatlarına dərindən nüfuzu və təfəkkürün əsl muasirliyi ilə könülləri fəth edir. Ayrı-ayrı hissələrin ziddiyyətliyi daxili intonasiya yekdilliyi ilə bir-birinə bağlanır. Elə bütövlüyü və inandırıcılığı ilə fərqlənən dramaturgiyanın mühüm xüsusiyyəti də bundan ibarətdir.

       Qiraətçi, solistlər, xor və simfonik orkestr üçün yazılmış «Odlar yurdu» oratoriyası 10 hissədən ibarətdir. Heyranedici və gözəl musiqi parçasına – «Azərbaycan»a bilavasitə keçid olan giriş musiqisi məğrurluq duyumu ilə fərqlənir. «Zəhmət haqqında mahnı» daxili enerjisi ilə seçilir, əməyi əks etdirən, «Gəl, qardaşım, yüksəl, qardaşım, əllər ucalsın, qələbə çalsın» deyən R.Zəka Xəndanın poetik mətni də orijinallığı ilə seçilir.

        «Odlar yurdu» oratoriyası həm də təravətli və dərin milli köklərdən gələn musiqi dilinin novatorluğu ilə qəlbə yatır. Mən bu əsərdə qeyri-adi gözəlliyə malik «Layla»nı, «Ana haqqında söz»ü ayrıca qeyd etmək istərdim. Həmin nömrələrdə bəstəkar olduqca səmimi, ismətli, mehriban və şairanə səslənən və Azərbaycan xalq musiqisi ilə sıx bağlı olan melodiya yaratmışdır. Hətta «Ana haqqında söz» Azərbaycan xalq musiqisinin qədim qatlarına əsaslanır: burada biz xalq ağılarının ifadəli və səciyyəvi intonasiyalarını eşidirik.

        Azərbaycan xalqının qəhrəmanlığını, onun yenilməz mərdliyini və dönməz iradəsini vəsf edən «Odlar yurdu» oratoriyasının finalı bu gözəl və möhtəşəm əsərin kulminasiyasıdır. Final hissəsində oratoriyanın musiqi tematizminin ayrı-ayrı xüsusiyyətləri sintez şəklində verilmişdir.

        Teymur Elçinin sözlərinə aparıcı, solistlər, xor və simfonik orkestr üçün yazılmış «Qarabağ şikəstəsi» oratoriya janrının inkişafında yeni mərhələ olmuşdur.

        Poetik mətndə şifahi xalq poeziyasının geniş yayılmış forma və janrlarında istifadə olunmuşdur. T.Elçin ən çox bayatıya və qoşmaya müraciət etmişdir. Xalq poeziyasının inciləri oratoriyanın poetik mətnində qeyri-adi təravətlə səslənir. Xalq danışıq dili oratoriyaya yeni, qeyri-adi düşüncə, xüsusi tembrli intonasiya gətirmişdir.

        «Qarabağ şikəstəsi» oratoriyasının hər hissəsi (əsər 7 hissədən ibarətdir) parlaq təsvirlə, teatrlaşdırılmış səhnələrlə aşılanır. Gözümüzün önündə nağıllı bir ölkənin ulu gözəlliyi canlanır. Oratoriya bədii qiraətçinin söylədiyi şerlə başlanır:
        Qarabağ!
        Qədim baba yurdumuz,
        Odumuz, ocağımız.
        «Yer ver, gəlim» - deyənə
        Açılan qucağımız.
        Dostluğa sədaqəti,
        Məhəbbəti sönməyən,
        Əhdindən, ilqarından-
        Aləm dönsə, dönməyən,
        Igid, mərd övladların
        Şahin gözü – Qarabağ.
        Yel qanadlı atların,
        Cıdır düzü – Qarabağ.
        Sənə kim bata bilər?
        Xəyanətin pəncəsi
        Dibindən kəsilməsə
        Kim rahat yata bilər,
        Qarabağ?!.

        Poetik mətnin bu sözləri oratoriyanın sanki bir epiqrafı kimi səslənir. Bu gözəl sözlər və onun ardı orkestrdə səmimi musiqi ilə müşayiət edilir. Musiqinin melodiyası «zabul» rəngindən qidalanmışdır. Dinamik inkişaf prosesi ikinci hissəyə gətirir ki, bu da «Əraq» muğam şöbəsinin intonasiyası əsasında qurulur. Sonra isə «Qarabağ şikəstəsi»ndə eşitdiyimiz gözəl bayatı səslənir. Oratoriyanın üçüncü hissəsində xorun ifasında olduqca şairanə, işıqlı və lirik xarakterli «Segah» təsnifi səslənir.

        Ümumiyyətlə, xalqın obrazı dördüncü, beşinci və yeddinci hissələrdə daha relyefli, ehtiraslı, parlaq ifadə olunmuşdur. Bəstəkar aşıq xalq bayramını oratoriyanın dördüncü hissəsində böyük ustalıqla təsvir edir. Harmoniyada aşıq musiqisinin ritm-intonasiyaları və ifaçılıq xüsusiyyətləri öz təcəssümünü tapır.