МУСИГИ НЯЗЯРИЙЙЯСИ
X.MIRZƏZADƏNIN «ETIRAF» VOKAL-SIMFONIK ƏSƏRI BARƏDƏ BƏZI MÜLAHIZƏLƏR
Qənirə HÜSEYNOVA
MEHTER MÜZIĞI
Şevki Faruk KANCA (Türkiye, Samsun)
VASIF ADIGÖZƏLOV YARADICILIĞININ ÜSLUB XÜSUSIYYƏTLƏRI
Imruz ƏFƏNDIYEVA
EMIN SABITOĞLUNUN MAHNILARINDA SÖZ ILƏ MUSIQININ QARŞILIQLI ƏLAQƏLƏRI
Ceyran MAHMUDOVA
QARA QARAYEV BALETLƏRINDƏ ƏNƏNƏVILIKLƏ MÜASIRLIYIN VƏHDƏTI
Ilhamə MƏMMƏDLI
ASƏF ZEYNALLININ ƏSƏRLƏRINDƏ MILLI LAD – INTONASIYA XÜSUSIYYƏTLƏRI
Cəmilə HƏSƏNOVA

I.Səfərlinin sözlərinə bəstələnmiş «Bakı, sabahın xeyir» mahnısı da 7 hecalı mətnə yazılmış nümunələrdəndir. Bu mahnıda həm kuplet, həm də nəqəratda səslənən şer bəndləri beş misralıdır. Onların üç birinci misrası bir-birilə, dördüncü və beşinci misraları isə sonrakı şer bəndlərinin sonuncu misraları ilə həmqafiyədir. Bir sıra mahnılarda olduğu kimi, bu mahnıda da E.Sabitoğlu mahnı boyu dəyişməz olan ritmik özəklərdən istifadə edir. «Bakı, sabahın xeyir» mahnısında bu səkkizlik və çərək notların triollarla verilməsində özünü göstərir. Mahnının elə ilk cümləsi buna parlaq nümunə ola bilər:
        Nümunə № 2

       Kupletdə iki melodik cümlə dördmisralı bəndlə birgə səslənir, həmin cümlələrin hərəsi sekvensiyanın bir halqasını təşkil edir. Bu bəndin sonuncu, mahnının adını müəyyənləşdirmiş «Bakı, sabahın xeyir» misrası üçüncü cümlədə səslənir və burada əvvəlki sekvensiya sanki iki dəfə qısaldılmış şəkildə təzahür edir. Kulminasiya ənənəvi olaraq mahnının nəqəratına təsadüf edir. Burada da mahnının ritmik quruluşu dəyişməz olaraq qalır. Kupletdə olduğu kimi, nəqəratdakı cümlələr də aşağı istiqamətli sekvensiya şəklində hərəkət edir. Mahnı kupletin üçüncü cümləsinin eyni misra ilə birgə təkrarlanması ilə tamamlanır. Onu da qeyd edək ki, mahnının bütün sonrakı kupletləri də «Bakı, sabahın xeyir» misrası ilə tamamlanır və bununla da poetik refren melodik refrenlə qovuşur. Mətndəki ayrı-ayrı söz, ifadə və bütöv misraların təkrarlanması halları ilə bəstəkarın digər mahnılarında da rastlaşacağıq.

       Belə nümunələrdən biri R. Zəkanın sözlərinə bəstələnmiş «Bura Qafqazdır» mahnısıdır. Bu nümunədə mahnının əsas ideyasının daşıyıcısı olan «Bura Qafqazdır» söz birləşməsi mahnının melodiyasında daha qabarıq şəkildə tərənnüm edilmişdir. Belə ki, mahnının bütün melodik cümlələri təkrarlanan üç çərək notun aşağı hərəkəti ilə əvəzlənməsi ilə başlayır.

       Onu da qeyd edək ki, kupletdəki cümlələr göstərilən cümləni sekvensiya şəklində müxtəlif ton yüksəkliklərində təkrar edir. Nəqəratdakı melodik cümlələr də bu baxımdan istisnalıq təşkil etmir. Onun birinci bölməsində həmin melodik cümlə artıq mi pərdəsində səsləndirilir. Variant şəklində təkrarlanan bu cümlənin ardınca kupletin sonunda səslənmiş iki cümlə ifa olunur. Bundan sonra, mətnin yuxarıda qeyd olunmuş 5 hecalı misrası səslənərkən, ritmik özək və, onunla birgə, melodik ibarələr iki dəfə qısalır. Bundan əlavə, melodik ibarələrin xanə xaricindən səslənməsi onların əvvəlkilərdən fərqli şəkildə qavranılmasına səbəb olur.

       Mətndəki bu misraların mahnıda belə böyük əhəmiyyət kəsb etməsinə baxmayaraq, onlar nəqəratdakı digər misralarla qafiyələnmir, hətta mahnını bitirən misra da deyillər – son melodik cümlə bu bəndin ilk cümləsi ilə qafiyələnir və beləliklə də mahnının nəqəratında maraqlı şer bəndini müşahidə etmiş oluruq – ilk üç misra bir-birilə həmqafiyə şəkildə təzahür edir, sonrakı dörd misra isə simmetrik quruluşa malikdir: mahnının kuplet və nəqərat bölmələrinin misralarındakı qafiyə xüsusiyyətlərini belə işarə etmək olar – KUPLET: ABAB, NƏQƏRAT: CCC DEED. Onu da qeyd edək ki, birinci D misrası məna etibarilə əvvəlki C misralarını yekunlaşdırsa da, qafiyə baxımından sonuncu, yeddinci misra ilə bağlıdır. Beləliklə, bu mahnıda, başqalarından fərqli olaraq, poetik mətndə və musiqidə vurğulanan misra kompozisiyanın sonunda səslənsə də, onu tamamlamır.

        Mətndəki əsas məna daşıyıcısı olan sözlərin təkrarlanmasını E.Sabitoğlunun N. Xəzrinin sözlərinə bəstələdiyi «Dərələr» mahnısında da müşahidə etmək olar. Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz mahnılar kimi, bu mahnının da mətni 7 hecalıdır. Mətnin əsasını təşkil edən dörd altı misralıq bəndin hamısı mahnıda ifa olunur – onun kompozisiyası kupletsiz nəqəratsız formaya aiddir. Bəndlərdə misralar üç-üç qafiyələnir – AAABBB, CCCBBB və s.. Bu zaman bütün bəndlərin son üç misrası «dərələr» sözü ilə qafiyələnir və həmin söz şerin özünəməxsus rədifini təşkil edir. «Dərələr» sözünün təkrarından ibarət hər bəndin beşinci misrası, digərlərindən fərqli olaraq, 9 hecalıdır. Həmin misra mahnının melodiyasında da vurğulanır. Belə ki, mahnıdakı bütün melodik cümlələr eyni ritmik quruluşa malik olsalar da, «dərələr, dərələr, dərələr» misrası səslənən cümlələr başqa ritmik quruluşa malikdir. Bundan əlavə, mahnının bütün melodik cümlələri təkrarlanan dörd notun aşağı istiqamətli sekunda ilə əvəz olunması üzərində qurulmuşdursa, «dərələr» sözləri təkrarlanan cümlədə melodiya yuxarı-aşağı istiqamətlərin növbələşməsinə əsaslanır, bununla da həmin sözlər melodiyada daha qabarıq səslənir.

       Nəzərdən keçirəcəyimiz digər nümunə R. Heydərin sözlərinə yazılmış «Ayrılma məndən» mahnısıdır. Mahnının həm kuplet, həm də nəqəratında 7+7+8+5 heca sayına malik misralar ardıcıllaşır. Bu zaman bütün bəndlərin son iki misraları həmqafiyə olmasa da, təkrarlanır – AABC, DEBC və s. Bu misraların təkrarlanmasının səbəbi ondadır ki, burada mətnin məzmun baxımından ən əhəmiyyətli misraları səslənir:
        Deyir, deyir, deyir, deyir
        Ayrılma məndən.

       Bu misralar mahnıda onlara müvafiq olan melodik cümlə ilə təkrarlanır. Həm kuplet, həm də nəqərat bölmələrinin sonunda səslənən bu cümlə üç qısa ibarəni özündə cəmləşdirir. Onlardan birinci «deyir, deyir» sözləri ilə birgə təkrarlanmaqla, sonuncu misranın səsləndiyi üçüncü ibarəni hazırlayır. Misralaın öz aralarında ümumi qafiyə ilə bağlı olmaması melodiyada qətiyyən duyulmur. Kuplet və nəqəratın 7 hecalı misralar səslənən digər cümlələri öz həcminə görə daha genişdir. Beləliklə də bəstəkar mətndə əsas olan və bəndlərin sonunda təkrarlanan misraları musiqidə daha qabarıq şəkildə tərənnüm etməyə nail olmuş və bunu uzun və qısa, qafiyələnən və qafiyələnməyən misraların və melodik cümlələrin növbələşməsi yolu ilə etmişdir.

       E.Sabitoğlunun 7 hecalı mətnlərə bəstələdiyi növbəti mahnı Ə. Kürçaylının sözlərinə «Belə ola həmişə» mahnısıdır. Bu nümunə ilk növbədə mətninin quruluşu ilə diqqəti cəlb edir. Burada hər iki dörd misralı bənddən sonra «Belə ola həmişə» misrası səslənir. Həmin misra ikinci bəndin sonuncu misrası ilə həmqafiyə olduğundan, bu onun təsadüfi olmayaraq səslənməsi haqqında fikir yürütməyə imkan verir. Nümunə üçün birinci kupletdə misralardakı qafiyələnməni göstərək: ABCB DBEF F (mahnı nəqəratsız formadadır). Lakin «Belə ola həmişə» misrası təkcə mətndə deyil, mahnının melodiyasında da vurğulanır. Belə ki, mahnının bütün cümlələri xanə xaricindən başladığı halda, yalnız bu misranin təsadüf etdiyi cümlə xanə xarici olmadan səslənir.

       Bu mahnını nəzərdən keçirərkən görürük ki, mətndəki ayrı-ayrı söz və misraların təkrarlılığı E.Sabitoğlunun mahnılarında bilavasitə öz əksini tapır.

       Indi isə bəstəkarın I. Kəbirlinin sözlərinə yazdığı «Nə gözəldir» mahnısına müraciət edək. Bu mahnıda mətnin ən əhəmiyyətli anları başqa vasitələrlə vurğulanır. Nəqəratlı formada bəstələnmiş mahnının istər kuplet, istərsə də nəqərat bölmələri iki cümlədən ibarətdir. Onlar kupletdə olduğu kimi, nəqəratda isə kiçik variant dəyişiklikləri ilə təkrarlanır (mahnı üç kupletdən ibarətdir). Mətnə gəldikdə isə, burada dəyişməz olaraq 7 və 5 hecalı misralar növbələşir. Bütün mətni hər ikinci misranın sonunda rədif kimi təkrarlanan «nə gözəldir» söz birləşməsi birləşdirir. Təbiidir ki, mətnin bu xüsusiyyəti melodiyada da öz əksini tapmaya bilməzdi. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, mahnının kifayət qədər lakonik olmasına baxmayaraq, nəqəratın sonunda «gözəldir» sözünün təkrarlanması ilə müşayiət olunan iki əlavə ibarə səslənir. Həmin ibarələrin nəqəratın son cümləsi ilə birgə bir daha səslənməsilə mahnıya özünəməxsus yekun vurulur və, eyni zamanda, mətndə təkrarlanan əsas qafiyə bir daha vurğulanır.