|
ÌÓÑÈÃÈ ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ
X.MIRZƏZADƏNIN «ETIRAF» VOKAL-SIMFONIK ƏSƏRI BARƏDƏ BƏZI MÜLAHIZƏLƏR
Qənirə HÜSEYNOVA
MEHTER MÜZIĞI
Şevki Faruk KANCA (Türkiye, Samsun)
VASIF ADIGÖZƏLOV YARADICILIĞININ ÜSLUB XÜSUSIYYƏTLƏRI
Imruz ƏFƏNDIYEVA
EMIN SABITOĞLUNUN MAHNILARINDA SÖZ ILƏ MUSIQININ QARŞILIQLI ƏLAQƏLƏRI
Ceyran MAHMUDOVA
QARA QARAYEV BALETLƏRINDƏ ƏNƏNƏVILIKLƏ MÜASIRLIYIN VƏHDƏTI
Ilhamə MƏMMƏDLI
ASƏF ZEYNALLININ ƏSƏRLƏRINDƏ MILLI LAD – INTONASIYA XÜSUSIYYƏTLƏRI
Cəmilə HƏSƏNOVA
|
|
Oxşar hal ilə N. Həsənzadənin sözlərinə bəstələnmiş «Sən bağışladın» mahnısında rastlaşırıq. Bu mahnı nəqəratsız formada yazılsa da, burada da mətndə əsas qafiyə daşıyıcısı olan «bağışladın» sözü kupletin sonunda dörd misralı bəndin sonuncu misrası ilə birgə təkrarlanır və bununla da daha qabarıq səsləndirilir
Nümunə ¹ 3
Mahnının əvvəlində səslənmiş cümlələrdən fərqli olaraq, bu cümlədə parçalanma elementləri müşahidə olunur ki, bu da mətndə eyni sözün təkrarlanması nəticəsində baş verir.
Təkrarlanan sözlərin mahnının melodiyasında başqa bir üsulla tərənnüm olunması ilə N. Xəzrinin sözlərinə bəstələnmiş «Ağ çiçək» mahnısında rastlaşırıq. Bu mahnının kuplet bölməsində dörd, nəqəratında isə altı misralı bəndlər səslənir – KUPLET: ABCB, NƏQƏRAT: DBEB B1 B1. Kuplet və nəqəratdakı bütün B misraları «ağ çiçək», nəqəratdakı son iki misra əvvəlkilərlə «ağ çiçəyim» söz birləşməsi vasitəsilə qafiyələnir. Sadəcə olaraq həmin söz birləşməsində nəqəratda birinci şəxsin təkinə aid mənsubiyyət bildirilmişdir, buna görə də onu şərti olaraq B1 kimi işarə etmişik.
Indi isə mahnının ilk cümləsinə nəzər salaq. Burada səslənən başlanğıc melodik ibarə daha sonra, mahnının nəqərat bölməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edəcək.
Nəqərat öz-özlüyündə iki bölmədən ibarətdir: onlardan birincisi mahnının kulminasiyasına təsadüf edir, ikincisi isə yekun xarakterli olmaqla, «çiçək, çiçək, ağ çiçəyim, ömrümə bəzək, ağ çiçəyim» misralarının təkrarlanması üzərində qurulur. Mətndəki bu yekun səciyyəsi melodiyada da öz əksini tapır. Belə ki, nəqəratın bu bölməsi mahnının ilk ibarəsinin genişləndirilmiş dönmə şəklində səslənməsindən ibarətdir (əgər ilk melodik ibarə yuxarı istiqamətli kvarta sıçrayışı ilə başlayırdısa, nəqəratın sonunda səslənən cümlə aşağı istiqamətli kvarta ilə başlayır, daha sonra isə ilk ibarədə müşahidə olunan aşağıya doğru pilləvari hərəkət predikt əlavələri ilə həyata keçirilir). Bununla da mətnin quruluş xüsusiyyətləri melodiyada dolğun şəkildə tərənnüm edilmiş olur.
E.Sabitoğlunun Z. Xəlilin sözlərinə bəstələdiyi «Bu gecə» mahnısında misralardakı qafiyə bir qədər başqa vasitələrlə ifadə olunur. Mahnının mətni 8 və 7 hecalı misraların ardıcıllaşması üzərində qurulmuş dörd misralı şer bəndlərindən ibarətdir. Onların qafiyə xüsusiyyətləri ABCB, DBEB prinsipinə tabedir, yəni hər ikinci misra «bu gecə» rədibi ilə tamamlanır. Mətnin belə quruluşu nəqəratlı formada yazılmış mahnının melodiyasında da öz əksini tapır. Belə ki, burada səslənən hər cümlə (onu da qeyd edək ki, hər cümlədə iki şer misrası səslənir) eyni ritmik quruluşa və variant şəklində inkişaf edən melodik quruluşa malik ibarə ilə tamamlanır. Həmin ibarədə isə şer bəndinin ikinci və ya dördüncü həmqafiyə misrası səslənir.
Mahnının nəqərat bölməsində həmin cümlə sekvensiya yolu ilə tersiya intervalı üzrə (variant dəyişiklikləri ilə) aşağıya doğru hərəkət edir. Nəqəratın son cümləsini göstərək. Cümlədəki bəzi dəyişikliklərə baxmayaraq, «bu gecə» sözlərinə təsadüf edən sonluq onu mahnının digər cümlələri ilə oxşar edir. Mahnını araşdırarkən gördük ki, təkrarları nəzərə almasaq, o cəmi üç oxşar quruluşlu cümlədən ibarət dir. Buna baxmayaraq, mahnının melodiyasını qətiyyən monoton və yeknəsəgk saymaq olmaz. Əsas səbəb, zənnimizcə, ondadır ki, bəstəkar ifadəli melodiya yaratmaqla yanaşı, bir cümlənin tərkibində bir neçə dəfə ibarələrin ritmik şəklini dəyişməyə müvəffəq olmuş, və bu da ritmik dəyişkənlik ovqatı yaratmışdır. Bundan əlavə, sekvensiyanın bir çox mahnılarda olduğu kimi, aşağı istiqamətli sekundalarla deyil, tersiyalarla hərəkət etməsi də onun dolğun səslənməsini təmin edən şərtlərdən biri kimi qiymətləndirilməlidir.
Ə. Kürçaylının sözlərinə bəstələnmiş «Heç xəbərin yoxdu sənin» mahnısı da poetik mətnin maraqlı təzahürü ilə diqqəti cəlb edir. Mahnıda üç misralı 8 hecalı şer bəndlərindən istifadə olunur ki, onların da sonuncu misraları – «heç xəbərin yoxdu sənin» hər bəndin sonunda təkrar olunur: AAB, CCB və s. Onu da qeyd edək ki, bu misranın təkrarlanması təkcə mətndə deyil, melodiya da da müvafiq cümlənin təkrarı ilə birgə baş verir:
Nümunə ¹ 4
Əgər kupletin ilk, sual xarakterli cümləsində yuxarı-aşağı istiqamətli hərəkət üstünlük təşkil edirsə, nümunə ¹ 4-də göstərilən cümlədə melodiya əsasən aşağı istiqamətli olmaqla, daha çox cavab səciyyəsi daşıyır. Eyni zamanda, burada sekvensiya elementləri də nəzərə çarpır, cümlənin son ibarəsinin təkrarlanması isə cümlədə genişlənməyə gətirib çıxarır.
Nəqərat bölməsi kulminasiya ilə başlasa da, eyni cümlənin təkrarı ilə başlayır. Daha sonra isə yuxarıda göstərilmiş cümlənin yenidən olduğu kimi səslənməsi mahnını tamamlayır. Bütün bunlar haqqında danışılan cavab cümləsini digərlərindən fərqləndirən cəhətlərdir.
Anarın «Keçən ilin son gecəsi» tamaşasına bəstələnmiş musiqidən V. Səmədoğlunun sözlərinə yazılmış «Bəlkə də» mahnısında da bəndlərdəki son misralar melodiyada xüsusi olaraq vurğulanır. Nəqəratsız formada yazılmış bu mahnıda üç beş misralı şer bəndindən istifadə olunmuşdur. Onlarda qafiyə xüsusiyyətləri aşağıdakı şəkildə təzahür edir: AAABB, CCCBB və s. mahnının melodik cümlələri bir-birilə mətnin qafiyəsinə görə əlaqələnmir – birinci iki cümlə aşağı istiqamətli, sonrakı iki cümlə isə yuxarı-aşağı istiqamətlidir. Həmin cümlələrin ritmik quruluşu da eynidir.
Lakin mahnının sonuncu cümləsi mətnin melodiyada tərənnümü baxımından daha çox diqqəti cəlb edir – o, öz ritmik və melodik quruluşuna görə digərlərindən fərqlənir. Burada hər «bəlkə» sözü daha əvvəl melodiyada təsadüf olunmayan aşağı kvarta sıçrayışı ilə müşayiət olunur, «bəlkə də» sözü isə əvvəlki ibarələri yekunlaşdıran kiçik ibarədə səslənir (burada melodiya sıçrayışa əks olan tərəfə hərəkət edərək onu bir növ «doldurur»), və, bununla da sanki şerdə daha əvvəl söylənilmiş sözləri bir gumana çevirir:
Nümunə ¹ 5
Göründüyü kimi, bəstəkar mətnin məzmunundun yararlanaraq, hər nümunədə onun məzmun və quruluş xüsusiyyətlərini fərqli vasitələrlə nümayiş etdirir.
E.Sabitoğlunun 8 hecalı mətnlərə bəstələdiyi mahnılar arasında B. Vahabzadənin sözlərinə yazdığı «Kəpənək» mahnısını göstərmək istərdik. Bu mahnının kupletində dörd misralı, ABCB kimi qafiyələnən şer bəndi səslənir. Kupletin fərqləndirici cəhəti ondadır ki, buradakı iki cümlədə, bir çox mahnılarda olduğu kimi, aşağı istiqamətli deyil, yuxarı istiqamətli sekvensiya səslənir. Maraqlıdır ki, melodik cümlələrdəki ibarələr olduqca qısa və lakonikdir. Onların belə şəkildə olması bir növ mahnının həsr olunduğu kəpənəyin zərif qanadlarının titrəməsini xatırladır.
Nəqərat bölməsi misralarının quruluşu ilə diqqət cəlb edir. Belə ki, şerin məzmununa uyğun olaraq, onların 8 hecalı qruplaşması pozularaq 12+4 şəklində təzahür edir. Onu da qeyd edək ki, həmin misralar kupletdəkilərlə qafiyə baxımından bağlı deyil:
Sorağını gül-çiçəkdən alınca mən,
Gördüm yoxsan.
Qaçdım sənin dalınca mən, dalınca mən,
Gördüm yoxsan.
|
