|
ÌÓÑÈÃÈ ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ
X.MIRZƏZADƏNIN «ETIRAF» VOKAL-SIMFONIK ƏSƏRI BARƏDƏ BƏZI MÜLAHIZƏLƏR
Qənirə HÜSEYNOVA
MEHTER MÜZIĞI
Şevki Faruk KANCA (Türkiye, Samsun)
VASIF ADIGÖZƏLOV YARADICILIĞININ ÜSLUB XÜSUSIYYƏTLƏRI
Imruz ƏFƏNDIYEVA
EMIN SABITOĞLUNUN MAHNILARINDA SÖZ ILƏ MUSIQININ QARŞILIQLI ƏLAQƏLƏRI
Ceyran MAHMUDOVA
QARA QARAYEV BALETLƏRINDƏ ƏNƏNƏVILIKLƏ MÜASIRLIYIN VƏHDƏTI
Ilhamə MƏMMƏDLI
ASƏF ZEYNALLININ ƏSƏRLƏRINDƏ MILLI LAD – INTONASIYA XÜSUSIYYƏTLƏRI
Cəmilə HƏSƏNOVA
|
|
Lakin nəticə etibarilə mətndəki misraların belə yerdəyişməsi yenə də 16 heca (8+8) əmələ gətirdiyinə görə, şerin ümumi ahəngi qətiyyən pozulmur. Mahnının səciyyəvi cəhətlərindən biri də odur ki, burada, kimə və ya nəyəsə həsr olunmuş mahnılardan fərqli olaraq, «kəpənək» sözü mahnının nə nəqərat, nə də kuplet bölməsində təkrar olunmur.
E.Sabitoğlunun mahnıları arasında elə nümunələr də var ki, onların mətnində misralar bir-birilə qafiyə baxımından deyil, daha çox mənasına görə bağlı olur. Burada ön plana şerin məzmunu çıxdığından, melodiya da, ona uyğun olaraq, daha ifadəli şəkildə təzahür edir. V. Səmədoğlunun sözlərinə bəstələnmiş «Çisək yağışı» mahnısı məhz belələrindəndir. Nəqəratlı formada yazılmış bu mahnının kupletində 9 hecalı dörd misralı şer bəndi səslənir ki, misralardakı qafiyə AAAB prinsipinə tabe olur. Dəyişkən – 3/4 və 4/4 ölçüyə malik melodiyada triol səkkizlik notların üstünlük təşkil etməsi ona sərbəstlik və geniş nəfəs gətirir.
Digər mahnılardan fərqli olaraq, «Çiçək yağışı» mahnısında kupletdə və nəqəratda cümlə təkrarlarına yol verilmir. Nəqəratda cümlələrdəki sərbəst və axıcı səciyyə daha da güclənir, və bunun nəticəsində, misralarda heca ölçüsünün tez-tez dəyişməsi (9+5+8+10+9) hiss olunmur. Nəqəratın sonunda səslənən cümlə buna parlaq nümunə ola bilər:
Nümunə ¹ 6
Göründüyü kimi, mətndəki heca dəyişkənliyi melodiyanın xarakterinə və quruluşuna da bilavasitə təsir göstərmiş və, nəticə etibarilə, mahnıda poetik mətnin heca ölçüləri və qafiyəsi o qədər də böyük əhəmiyyət kəsb etmir.
Oxşar hal ilə E.Sabitoğlunun «Gün keçdi» kinofilminə yazdığı musiqidən yenə də V.Səmədoğlunun sözlərinə bəstələdiyi mahnıda rastlaşırıq. Bu mahnının sözləri sabit olaraq 11 hecalı dörd misralı bənddən ibarət olsa da, həmin misralar bir-biri ilə ABCB prinsipi üzrə qafiyələnir. Bəstəkar dəyişkən ölçüyə, qısa ibarələrə əsaslanan elə bir melodiya yaratmağa nail olmuşdur ki, burada şerin yalnız məzmunu ön plana çıxır, diqqəti daha çox cəlb edir.
E.Sabitoğlunun mahnı yaradıcılığında belə nümunələr çox olmasa da, onların mövcüdluğu bəstəkarın dəst-xəttinin maraqlı təzahürü kimi qeyd olunmalıdır. Bu iki nümunənin araşdırılması sübut edir ki, şer misralarında qafiyənin olub-olmaması heç də bütün nümunələrdə mahnının quruluşuna təsir göstərmir. Hər halda, müəyyən mənada istisnalıq təşkil edən mahnıların da təhlili bəstəkarın mahnılarında şer ilə musiqinin qarşılıqlı əlaqələrinin daha dərindən öyrənilməsinə kömək edir.
Indi isə E.Sabitoğlunun mahnıları arasında 11 hecalı mətnlərə yazılmış nümunələrə nəzər salaq. Onların arasında həm əvvəldən sonadək 11 hecalı misralardan ibarət poetik mətnli mahnılara, həm də 11 hecalı misraların digər ölçülü misralarla növbələşdiyi nümunələrə rast gəlmək olar. Birincilərə aid nümunə kimi N. Xəzrinin sözlərinə yazılmış «Qəlbimdə qaldın» mahnısına müraciət etmək istərdik. Mahnının həm kuplet, həm də nəqəratında 11 hecalı misralar ABAB, CDCD prinsipi üzrə qafiyələnir. Bu mahnının təhlili zamanı görürük ki, digər mahnılardan fərqli olaraq, burada kupletin ilk cümləsi deyil, onu tamamlayan melodik cümlələr daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Mahnının ilk cümləsi kifayət qədər ifadəli olsa da, sonradan inkişaf etdirilmir.
Bu cümlə nəqəratda bir ton yuxarıda, variant dəyişiklikləri ilə, lakin bölünmüş şəkildə səslənir. Daha sonra, həmin cümlə kupletin sonunda təqdim olunmuş variantda yeni şer misraları ilə təkrarən səslənir.
11 hecalı mətnlərə bəstələnmiş mahnılar arasında növbəti nümunə bəstəkarın R. Heydərin sözlərinə yazdığı «Özümdən küsürəm» mahnısıdır. Bu nümunənin maraqlı cəhətlərindən biri 11 hecalı misraların melodiyada təcəssümü zamanı təsadüf olunan qeyri-adi heca bölgüsüdür. Kupletdəki dörd melodik cümlələrdə səslənən misraların heca bölgüsü bir çox başqa mahnılarda olduğu kimidir – 6+5 ( onlarda dörd misralı şer bəndi səslənir) .
Nəqəratda isə vəziyyət dəyişir. Ilk cümlədə heca bölgüsü 2+4+5 şəklində təzahür edir ki, bunun da səbəbi mahnının mətnindədir. Nəqərat «Düzü, üzür məni küsüb barışma» misrası ilə başlayır. Göründüyü kimi, «düzü» sözündə vurğu ikinci hecaya düşür. Melodik cümlə həmin sözün xanənin əvvəlində səslənməsi ilə başlasaydı, xanəninin birinci, vurğulu payına düzgün olmayan vurğu düşərdi. Buna yol verməmək üçün bəstəkar cümləni xanə xaricindən başlayır və, bunun nəticəsində, «düzü» sözündəki vurğu yerinə düşür. Bundan əlavə, həmin söz səslənən ibarə digərlərindən pauza vasitəsilə ayrılır və bu da cümlədə heca bölgüsünün 2+4+5 şəklini almasına gətirib çıxarır:
Nümunə ¹ 7
Nəqəratda səslənən şer bəndinin ikinci misrasında da vurğu «görünmür» sözünün ikinci hecasına düşür. Əvvəlki cümlənin quruluşunu təkrarlamamaq üçün bəstəkar bu cümlənin ilk, «görünmür» sözü səslənən ibarəsini səkkizlik pauzaların əhatəsində təqdim edir, sonra həmin ibarə kiçik sekvensiya şəklində bir ton aşağıda səslənir, bu da misradakı hecaların qruplaşmasının 3+3+5 şəklini alması ilə nəticələnir.
Hecaların 3+3+5 kimi bölünməsi nəqəratın sonunadək dəyişmir. Beləliklə, bu nümunənin təhlili göstərir ki, mətndəki sözlərin düzgün vurğularının melodiyada təcəssümünü təmin etmək üçün bəstəkar həmin misralardakı heca qruplaşmalarını öz məqsədlərinə uyğun dəyişdirir. Bu zaman misraların ümumi ölçüsünə xələl dəymir və onlar bütövlükdə şairin yaratdığı 6+5 çərçivəsindən kənara çıxmır.
N. Xəzrinin sözlərinə bəstələnmiş «Təkcə ümid qalsın» mahnısında da şer misralarının melodiyada maraqlı şəkildə bölünməsini müşahidə etmək olar. Bu mahnının mətni 11 və 6 hecalı misraların növbələşməsi üzərində qurulmuşdur ( kupletdə yalnız bir 10 hecalı misra istisnalıq təşkil edir ) . Həm kuplet, həm də nəqəratdakı cümlələrin əvvəlində tersiya həcmli melodik ibarə səslənir ki, onu bütövlükdə cümlənin «zapevi» kimi qiymətləndirmək olar. Kupletin ilk cümləsini aşağıda təqdim edirik. Həmin cümlənin nəinki əvvəlində, sonunda da digərlərindən pauza ilə ayrılmış kiçik ibarə səslənir, bunun nəticəsində isə 11 hecalı misra 3+6+2 şəklində bölünür. Sonrakı cümlə özündən əvəlkini inkişaf etdirir və cümlənin əvvəlində sezura vasitəsilə ayrılan ibarələrin sayı artıq ikiyə çatır, üçüncüsü isə ümumiləşdirici səciyyə daşıyır. Burada 6 və 10 hecalı iki şer misrası səslənir.
Kupletdən fərqli olaraq, nəqəratda ibarələr daha geniş həcmlidir və 11 hecalı misra 6+5 ənənəvi şəklini alır. Nəqərat kuletdəki son cümlələrin təkrarı ilə tamamlanır. «Təkcə ümid qalsın» mahnısının təhlili göstərir ki, bəstəkarın yaradıcı fantaziyasından asılı olaraq, şerin məzmununa və quruluşuna təsir etmədən misralardakı hecaların qruplaşması dəyişdirilə bilər. Zənnimizcə bu, mahnı melodiyalarının daha ifadəli alınmasını müəyyən edən cəhətlərdən biri kimi qiymətləndirilməlidir.
B. Vahabzadənin sözlərinə yazılmış «Zaman» mahnısının nəqərat bölməsində də oxşar hal ilə rastlaşırıq. Əgər kupletdə yalnız 6 hecalı misralara təsadüf olunursa, nəqəratın əsasını 8 və 10 hecalı misralar təşkil edir. Həmin misraların məhz belə həcmdə təzahür etməsi misralarda «dayan» sözünün təkrarı ilə təyin olunur:
Dayan, dayan dedim, dayan,
Dayan, dayan, dayan, zaman, dayan.
Hicrana olmasın aman.
Indi isə həmin misraların musiqi təcəssümünə nəzər salaq.
Nümunə ¹ 8
Göründüyü kimi, melodiyada hər «dayan» sözü xüsusi olaraq vurğulanır, və, bunun nəticəsində, misralarda heca sayı bölünməyə məruz qalır. Nəqəratın sonuncu cümləsi (ona nəqəratdakı şer bəndinin üçüncü misrası uyğun gəlir) əvvəlki cümlələrlə müqayisədə yekun rolu oynayır və mahnı bununla bitir.
E.Sabitoğlunun R. Rzanın sözlərinə bəstələdiyi «Gilavar» mahnısında da 11 hecalı misraların bölgüsü ənənəvi 6+5 şəklindən uzaqdır. Mətnə nəzər saldıqda, buradakı misraların 4+4+3 kimi qruplaşmasını görmək olar:
Gəzib-gəzib dərələri, düzləri
Nə durmusan, dincəlmisən, gilavar.
Bəstəkar bütün mahnı boyu bu heca bölgüsünü dəyişməz saxlamaqla yanaşı, melodiyada hər heca qrupunu sezuralar və uzadılmış notlar vasitəsilə ayıraraq, onların bölgüsünü bir daha vurğulayır. Mahnının elə ilk cümləsi buna parlaq nümunə ola bilər. Bəstəkar melodiyada hər heca qrupunun sonuncu hecasını xanənin güclü payında vurğulanması priyomundan istifadə etmişdir. Həmin vurğu cümlənin əvvəlində daha çox xanənin birinci payına düşürsə, cümlənin sonunda artıq üçüncü paya təsadüf edir. Bununla da bəstəkar vurğuların yerləşdirilməsində monoton səslənmədən uzaqlaşmağa nail olmuşdur. Mahnının nəqərat bölməsində də bu tendensiya öz davamını tapır. Sadəcə olaraq, burada hər melodik cümlə çərçivəsində aşağı yönümlü kiçik sekvensiyalar da əlavə olunur. Həmin sekventlilik misraların dəyişməz ölçüsünün və melodik ibarələrin ritmik quruluşunun saxlanılması fonunda mahnının melodiyasını daha da zənginləşdirir. Şer bəndinin son misrası «ay gilavar» söz birləşməsinin təkrarında
n ibarətdir (bununla da iki 4 hecalı söz birləşməsi 4+4 kimi birləşir). Həmin qısa ibarələr yekun xarakterlidir və mahnını tamamlayır. Beləliklə, bu nümunədə də şerin məzmununda ən əhəmiyyətli sözlər bir neçə dəfə melodiyada təkrarlanır.
|
