|
ÌÓÑÈÃÈ ÍßÇßÐÈÉÉßÑÈ
X.MIRZƏZADƏNIN «ETIRAF» VOKAL-SIMFONIK ƏSƏRI BARƏDƏ BƏZI MÜLAHIZƏLƏR
Qənirə HÜSEYNOVA
MEHTER MÜZIĞI
Şevki Faruk KANCA (Türkiye, Samsun)
VASIF ADIGÖZƏLOV YARADICILIĞININ ÜSLUB XÜSUSIYYƏTLƏRI
Imruz ƏFƏNDIYEVA
EMIN SABITOĞLUNUN MAHNILARINDA SÖZ ILƏ MUSIQININ QARŞILIQLI ƏLAQƏLƏRI
Ceyran MAHMUDOVA
QARA QARAYEV BALETLƏRINDƏ ƏNƏNƏVILIKLƏ MÜASIRLIYIN VƏHDƏTI
Ilhamə MƏMMƏDLI
ASƏF ZEYNALLININ ƏSƏRLƏRINDƏ MILLI LAD – INTONASIYA XÜSUSIYYƏTLƏRI
Cəmilə HƏSƏNOVA
|
|
XX əsrin görkəmli bəstəkarı, ictimai xadim və pedaqoqu, dərin düşüncəyə malik, intellektual musiqiçi – alim və publisist Q.Qarayevin bir tək Azərbaycan musiqisinin deyil, bütövlükdə müasir bəstəkarlıq yaradıcılığının inkişafındakı rolu əvəzsizdir. Onun özünəməxsus yaradıcılığı Azərbaycan mədəniyyətini dünyəvi musiqi prossesi ilə birləşdirən körpü rolunu oynamışdır. Müasir musiqini və onun yazı texnikasını mənimsəməsi, milli mədəniyyətlə daxili bağlılığı bəstəkarın fərdi yaradıcılıq yolunu müəyyənləşdirmişdir. Nəticədə özünəməxsus Qarayev musiqisi yaranmışdır.
Q.Qarayev Avropanı daxildən dərk etmiş və onu Azərbaycan musiqi mədəniyyəti üçün geniş şəkildə açmışdır. O, buradakı insanların həyatını, kədəri və sevincini duyur və əsərlərində bunları əks etdirirdi.
Q.Qarayevin musiqisində Azərbaycan koloriti həmişə duyulur. Bu da onun folklora, xalq musiqisinə daima müraciət etməsindən irəli gəlir. Ümumiyyətlə, xalq musiqisi Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin təşəkkülü üçün təkanverici qüvvə olmuşdur. Bəstəkar yaradıcılığının folklorla qarşılıqlı əlaqəsi - yəni «bəstəkar və xalq yaradıcılığı» problemi həmişə diqqət mərkəzində olan faktordur. Azərbaycan musiqisində bu məsələ dahi Ü.Hacıbəyov tərəfindən ilk dəfə olaraq qaldırılmış və həll edilmişdir (əvvəl sitat, sonra Avropa musiqi texnikası ilə sintezdə).
Q.Qarayev isə xalq musiqisinə müasir mövqedən yanaşır. O, milli özünəməxsusluq anlayışını Ü.Hacıbəyov ənənələrindən təkan alaraq daha sərbəst tərzdə həll edirdi. O, özünün dediyi kimi, sitat metodundan qətiyyətlə imtina edir, xalq musiqisinin intonasiyalarını müasir musiqinin texniki vasitələrilə qovuşdurur. Bəstəkar əsərlərində xalq həyatının zahiri cəhətlərini deyil, onun dünyagörüşünü müasir nöqteyi - nəzərdən əks etdirir. Onun yaradıcılığında elə əsərə rast gəlmək olmaz ki, orada xalq qarşısında yaradıcılıq məsuliyyəti ön plana çəkilməsin. O qeyd edirdi ki, «xalq musiqisi» inkişaf etmiş, çoxobrazlı incəsənət olaraq, kütləvi, vokal, instrumental, rəqsvari və kameralıq xüsusiyyətə malikdir. Ona görə də təkcə mahnı ilə kifayətlənmək olmaz. 1 Q.Qarayev öz xalqının bədii irsini dərindən bilir, onu çox sevirdi: «Azərbaycan musiqisi - bu mənim doğma dilimdir, bir bəstəkar kimi mən Azərbaycan xalq melosunda yetişmişəm və onun təsirindən azad olmaq fikrində deyiləm»
2
Q.Qarayev yaradıcılığı boyu milli mövzularla yanaşı, digər milli mövzular əsasında da əsərlər yaratmışdı və bununla da o, Qərbin Şərqə münasibətinin dəyişməsinə çalışmışdı. Q.Qarayevin nəzərincə, sənətkarın milli təbiəti müxtəlif şəraitlərdə üzə çıxa bilər. Hətta digər xalqların həyatından bəhs edən və onların musiqi folkloruna müəyyən qədər əsaslanan əsərlərdə belə Azərbaycan bəstəkarının dəsti-xətti özünü aydın şəkildə biruzə verməlidir. Bu barədə bəstəkar belə deyirdi: Milli ənənələr yaradıcılıqda düşünmədən, bilmədən peyda olur. Mən ispan, bolqar, vyetnam mövzularına musiqi yazıram, lakin mənə deyirlər ki, onlarda mənim milliliyimin izi qalır. Bu necə baş verir, mən izah edə bilmərəm, bu barədə fikirləşmirəm də. 3
Bəstəkarın milli və qeyri-milli musiqi haqqındakı fikirləri öz parlaq təsdiqini onun müxtəlif dövrlərdə yazdığı «Yeddi gözəl» və «Ildırımlı yollarla» baletlərində tapır.
Bu baletlərlə Azərbaycan baletinin inkişafında əhəmiyyətli və yeni mərhələnin başlanğıcı qoyuldu. «Yeddi gözəl» və «Ildırımlı yollarla» baletlərində bəstəkar rəqs səhnələri ilə zəngin əyləndirici tamaşadan uzaqlaşaraq realist musiqili-xoreoqrafik dram yaratdı. Bu baletlər rus klassik balet ənənələri ilə bağlı olaraq Çaykovski simfonizminin əsas prinsiplərini saxlamış, eyni zamanda Prokofyevin son baletlərindəki (əsasən «Romeo və Cülyetta» baletindəki) novatorluğu inkişaf etdirmişdir. O, öz baletlərində Prokofyevin yolunu davam etdirərək məzmundakı təzadlı obrazları göstərən musiqili – xoreoqrafik pyeslər yaratmağa cəhd göstərmişdir. «Yeddi gözəl» və «Ildırımlı yollarla» baletlərindəki fərdi xarakterlərin aydın, musiqili təqdimi buna gözəl nümunədir. Qarayev baletlərinin Prokofyev baletləri ilə daha bir yaxınlığı musiqinin teatral dəqiqliyidir. Hər iki baletdə bəstəkar musiqi ilə obrazların vəhdətini yaradır, bununla da qəhrəmanların daxili aləminə sirayət etmiş olur. Qarayev baletlərində rəqs formasın
ı saxlamaqla musiqini simfonik səviyyəyə qaldırır. Bunun sayəsində bu baletlərin musiqisi proqramlı - simfonik janr kimi səhnədən kənarda da yaşamaq hüququ qazanmışdır.
Məlum olduğu kimi, «Yeddi gözəl» baleti dahi Azərbaycan şairi, mütəffəkir və filosofu Nizaminin əsasən eyni adlı poemasının süjeti əsasında yazılmışdır. Bütün digər poemalarında olduğu kimi, «Yeddi gözəl»də də şair humanist - filosof kimi çıxış edərək məhəbbəti, insan həyacanını, kədəri, iztirabı və həyat sevincini açmışdır. Dünya ədəbiyyatına «Yeddi gözəl» adı altında daxil olan poema uzun müddət «Bəhramnamə» və «Həft Peykər» kimi məşhur olmuşdu.
Görkəmli dramaturq və balet tarixçisi Y. Slonimski tərəfindən yazılmış librettoda obrazlar dəyişikliyə uğramış, yeni personajlar daxil edilmişdir. Poemadan fərqli olaraq baletin librettosunda Bəhram şah əvvəldə müsbət olmağına baxmayaraq get-gedə qəddarlaşır, yalnız özünü düşünən bir hökmdara çevrilir. Librettoçunun Bəhramı mənfi obraz kimi təqdim etməsi əlbəttə ki, dövrün tələbindən irəli gəlirdi. 50-ci illərin ictimai-siyasi vəziyyəti buna vadar edirdi - yəni şah ideallaşdırıla bilməz.
Poemadan fərqli olaraq librettoçular tərəfindən yaradılmış yeni obrazlar Ayişə, onun qardaşı Mənzər və yeddi sənətkar xalqın nümayəndələri kimi təqdim olunur. Vəzir poemadan eyni ilə baletə köçürülmüş mənfi obrazdır. Baletdə Bəhramla bir cərgədə durur. Yeddi gözəlin obrazı poemada real şəkildə Bəhramın hərəmləri kimi verilmişdisə, baletdə bu obrazlar fantastik aləmi təsvir edir.
Nizami üçün o dövrün insanı, onun taleyi, xalqının azad, firavan yaşamaq arzusu, orta əsrlərdəki zülm və əsarətə qarşı etirazı, ümumiyyətlə xalqla hakimiyyət arasındakı uçurum poemalarda əsas mövzulardan biridir. Bu mövzu bütün dövrlər üçün aktual olduğuna görə dahi şairi günümüzün müasiri kimi təqdim etməyə əsas vardır. Nizami dühasından gələn bu fikirlər baletin musiqisi və qurluşunun əsasını təşkil edir. Beləliklə, Nizaminin «Yeddi gözəl» poemasın süjeti nağıl və əfsanə kimi deyil, ictimai dram kimi izah olunmuşdur.
Baletin ideyasını simfonikləşdirən bəstəkar personajların fərdi xarakteristikalarının açılmasında geniş nəfəsli melodikaya, dəqiq rəqs ritmlərinə müraciət edir. Kütləvi xalq səhnələrində, Ayişə, Mənzər və sənətkarların xasiyyətnamələrində musiqinin milli - lad əsası ifadə olunur.
Qeyd etdiyimiz kimi Qarayev musiqisinin kökləri milli – lad intonasiyaları ilə sıx bağlıdır. Məhz lad - intonasiya milliliklə müasirliyi üzvi surətdə bir-birnə qovuşduran amildir. Azərbaycan ladlarının ifadəli intonasiyaları Qarayevin əsərlərində sintez olunur və buna müasir mövqedən yanaşma bəstəkarın fərdiliyini daha qabarıq şəkildə biruzə verir. Bu sintez Qarayev yaradıcılığının müxtəlif mərhələlərində bir-birindən fərqlənir. Əgər ilkin əsərlərində bəstəkar xalq musiqisinə daha ehtiyatla, həssaslıqla yanaşırdısa, artıq «Leyli və Məcnun» simfonik poemasında cəsarətli addım atdı və bunun davamı daha böyük janrda «Yeddi gözəl» baletində zirvəyə gətirib çıxartdı. Bəstəkar burada musiqi folklorundan demək olar ki, heç bir sitat götürməmişdir. Lakin Azərbaycan xalq musiqisinin təbii və orijinal intonasiyaları, ritmik quruluşu baletin bütün partiturasında dərindən-dərinə duyulur. Xalqın mahnı və rəqs sənəti, aşıq yaradıcılığı, muğam ənənələri ilə sıx və üzvi surətdə bağlılıq «Yeddi gözəl»də özünü göstərir.
Qeyd etdiyimiz kimi Qarayev musiqisinin kökləri milli – lad intonasiyaları ilə sıx bağlıdır. Məhz lad - intonasiya milliliklə müasirliyi üzvi surətdə bir-birnə qovuşduran amildir. Azərbaycan ladlarının ifadəli intonasiyaları Qarayevin əsərlərində sintez olunur və buna müasir mövqedən yanaşma bəstəkarın fərdiliyini daha qabarıq şəkildə biruzə verir. Bu sintez Qarayev yaradıcılığının müxtəlif mərhələlərində bir-birindən fərqlənir. Əgər ilkin əsərlərində bəstəkar xalq musiqisinə daha ehtiyatla, həssaslıqla yanaşırdısa, artıq «Leyli və Məcnun» simfonik poemasında cəsarətli addım atdı və bunun davamı daha böyük janrda «Yeddi gözəl» baletində zirvəyə gətirib çıxartdı. Bəstəkar burada musiqi folklorundan demək olar ki, heç bir sitat götürməmişdir. Lakin Azərbaycan xalq musiqisinin təbii və orijinal intonasiyaları, ritmik quruluşu baletin bütün partiturasında dərindən-dərinə duyulur. Xalqın mahnı və rəqs sənəti, aşıq yaradıcılığı, muğam ənənələri ilə sıx və üzvi surətdə bağlılıq «Yeddi gözəl»də özünü göstərir.
1 Karaqiçeva L.-Kara Karaev: Liçnostğ.Sucdenie ob iskusstve-M., «Kompozitor», 1994. str.215
2 Elə orada.səh.215
3 Karaqiçeva L.-Kara Karaev: Liçnostğ. Sucdenie ob iskusstve-M., «Kompozitor», 1994. str.217
|
