ПРЕМЙЕРА
AZƏRBAYCAN OPERA SƏNƏTININ YENI UĞURU: VASIF ADIGÖZƏLOVUN «NATƏVAN» OPERASI
Ramiz ZÖHRABOV

1939-cu ildə Azərbaycan professional musiqisinin banisi Üzeyir Hacıbəyov «Vəzifələrimiz» sərlövhəli məqaləsində yazmışdı: «Mən möhkəm əminəm ki, opera sənəti ən yaxın illərdə Azərbaycan incəsənətinin tərəqqisi yolunda irəliyə doğru yeni mühüm addım atacaqdır».

       Dahi bəstəkar öz fikirlərində yanılmamışdı. Bir neçə il sonra musiqi salnaməmizi zənginləşdirən mürəkkəb səhnə əsəri – SSRI və Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, SSRI Dövlət mükafatı laureatı Fikrət Əmirovun «Sevil» operası yarandı, 60-cı illərin əvvəllərində respublikanın xalq artisti, professor Ramiz Mustafayevin «Vaqif» operası uğurla səhnəyə qoyuldu. Hazırda da bu tamaşalar Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında göstərilir.

       Keçən il dekabr ayının son günlərində isə bir yeni operanın Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrında premyerası oldu. Bu, yüksək fitri istedada malik, görkəmli bəstəkar, Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı, professor Vasif Adıgözəlovun «Natəvan» operasıdır.

       Onu da deyək ki, bu operaya qədər bəstəkar az əsər yazmamışdı. O, baletdən başqa bütün janrlarda («Ölülər» operası, 3 simfoniya, simfonik poemalar, fortepiano ilə orkestr üçün 4 intsrumental Konsert, Skripka və Violonçel konsertləri, 5 musiqili komediya, 4 oratoriya, kantatalar, mahnı və romanslar və s.) musiqi xəzinəmizi zənginləşdirən əsərlər qələmə almışdır. Bəstəkar hansı janrda yazırsayazsın onun bütün əsərlərində müasirlik ruhu, həmçinin Vətən mövzusu qırmızı xətt kimi keçir. Bəli, o, bütün əsərlərində milli ənənələrlə müasir ifadə vasitələrinin sintezinə ustalıqla nail olur.

       Qeyd etdiyimiz ümdə məziyyət V.Adıgözəlovun «Natəvan» operasında da özünü bariz şəkildə nümayiş etdirir.

       3 pərdə, proloq və epiloqdan ibarət bu operanın libretto müəllifi naşir, bir sıra kitabların müəllifi və tərtibçisi Nazim Ibrahimov, şer mətnlərinin müəllifi isə Rüzgar Əfəndiyevadır. Onlar, Qarabağın hakimi Mehdiqulu xanın qızı Xurşudbanu Natəvanın həyat və yaradıcılıq yolunu, XIX əsrin ikinci yarısında Qarabağda baş verən hadisələri maraqlı və əyani faktlarla əks etdirmiş və ən əsası odur ki, dramaturji xətti Azərbaycanın bu günü ilə sıx əlaqələndirmişlər. Librettonun bu səpkidə qurulması söz yox ki, çox təqdirəlayiq və önəmlidir.

       Onu xatırladım ki, operanın librettosundakı situasiyalar və əhvalatlar aydın, həmçinin musiqi materialı zəngin olanda onun əsas ideyasını açmaq üçün geniş yaradıcılıq imkanları əmələ gəlir.

       Bu baxımdan «Natəvan» operasının librettosundan irəli gələn musiqi nömrələrində – xor və orkestr epizodlarında, ariya və ariozo, vokal ansambllarında, rəqslərdə, hətta reçitativlərdə belə zəngin və rövnəqli, rəngarəng boyalı melodiyalar özünü büruzə verir. Bəstəkar hər şeydən əvvəl melodiyalarında tükənməz xalq musiqisi intonasiyalarından (mahnı, rəqs və aşıq havalarından), habelə şifahi ənənəyə əsaslanan professional musiqi inciləri olan muğam dəstgahlarının ayrı-ayrı şöbə və guşələrindən, zərbi-muğamlardan (bəzən sitat şəklində, bəzən isə onların ünsürlərindən) istifadə edərək, əsas etibarilə lirik səciyyəli musiqi təranələrini operaya daxil etmişdir.

       Gəlin, bu kimi məziyyətli səhnələrdən bəzilərini yada salaq.

       Ən öncə onu deyək ki, proloq «Hümayun» muğam-dəstgahının əsas intonasiyaları ilə açılır. Ü.Hacıbəyovun təbirincə desək, «Hümayun» dinləyicidə dərin bir kədər hissi yaradır. Bu muğamın melodiyasını eşitdikdə hiss olunur ki, həm ayrı-ayrı şəkillər, həm də epiloqun özü belə qəm-qüssəli, kədərli, faciəvi əhval-ruhiyyə ilə tamamlanacağını əvvəldən tamaşaçıya bir növ xəbər verir. Bəstəkar özü də muğamın məhz «Mayə» şöbəsindən bilərəkdən istifadə etmişdir. Çünki, bu şöbənin musiqi materialı həzin, mülayim, kədərli ovqata malikdir.

       Şuşanın füsünkar gözəlliyini tərənnüm etdikdən sonra təntənəli səciyyəli musiqidə xor «Rast» muğam dəstgahının «Əraq» şöbəsindən bir parçanı oxuyur. «Əraq» isə vəziyyətin gərginliyindən xəbər verir. Ümumiyyətlə, bu şöbəni oxumaq üçün xanəndədən yüksək səs tessiturası, şaqraq zəngulələr, mürəkkəb vokal texnikası tələb olunur. Bu çətin missiyanı isə müəllif məhz xora, yəni xalqın obrazına həvalə etmişdir.

       Birinci pərdədə Şuşanın Cıdır düzündə böyük bayram şənliyi keçirilərkən (xatırladaq ki, bu şənlik uzunmüddətli səyahətdən gələn xan qızı Natəvanın şərəfinə idi) xalqın Natəvana müraciətində «Eşq olsun» nidaları, bir növ odaya bənzər xalq xorunun sədaları ucalır. Bu tərənnüm məhz «Şikəsteyi-fars»ın intonasiyalarına əsaslanır. Ümumiyyətlə, məlumdur ki, şikəstələrin xarakterinə yanıqlılıq, həzinlik, şikayət motivləri xas olmağına baxmayaraq, müəllif-bəstəkar «Şikəsteyi-fars»ın musiqisi vasitəsilə xalqın təntənə ovqatını göstərməyə müvəffəq olmuşdur. Sonrakı nömrələrdə də xan qızının şərəfinə aşıqların mahnıları, «Qıtqılıda» xalq rəqsi və sonra bir səhnəni təşkil edən «Qarabağ şikəstəsi» məhz «Segah» məqamı üstündə yazılmışdır.

       Xatırladaq ki, «Qarabağ şikəstəsi» bəstəkarın eyni adlı oratoriyasının son – yeddinci hissəsindən alınmışdır.