ПРЕМЙЕРА
AZƏRBAYCAN OPERA SƏNƏTININ YENI UĞURU: VASIF ADIGÖZƏLOVUN «NATƏVAN» OPERASI
Ramiz ZÖHRABOV

Bayram təntənəsi davam edən zaman xidmətçinin gətirdiyi məktubda yenə də qara qüvvələrin baş qaldırdığı xəbərini bilən Natəvan çox həyəcanlanır. Və o, bir neçə şer misrasını kədərli musiqi təranələri ilə ifadə edir:
       Yurdunu Pənah xanın
       Qoy almasın duman, çən,
       Müqəddəs torpaqdan vermərəm,
       Vermərəm heç zaman.

       Bəstəkar Natəvanın ariozosunda segah pərdələrində, necə deyərlər, «gəzişərək» müxtəlif qeyri-adi keçidlərlə çox cazibəli musiqi yaratmağa nail olmuşdur.

       Göründüyü kimi, istər proloqda, istər birinci pərdədə, istərsə də sonrakı gördüyümüz pərdə və şəkillərdə bəstəkar «Segah» muğamına və eyni ladın intonasiyalarına aludə olur, yaradıcılıq ilhamı ilə faydalanır, müxtəlif vəziyyətlərdəki ovqatlardan çox orijinal şəkildə istifadə edə bilir. Bu keyfiyyəti V.Adıgözəlovun «Natəvan» operasında maraqlı axtarışlarına və tapıntılarına aid etmək olar. Bütün bunlar bizi belə qənaətə gətirir ki, operada «Segah» leytmotiv mənasında işlədilirsə, şəxsən əsərin qəhrəmanı Natəvan obrazı üçün isə «Segah» əsər boyu leytobraz səciyyəsini kəsb edir. Belə ki, Natəvanın partiyalarında melodiyalar hər hansı bir məqam intonasiyasında başlayırsa-başlasın, o, bəstəkar tərəfindən müvəffəqiyyətli bir melodik gedişlə mütləq segaha yönəlir və həmin ladda da melodiya inkişafa uğrayır.

       Əlbəttə, müəllif bu keyfiyyətdən təsadüfi olaraq istifadə etmir. Axı, Qarabağda bütün dövrlərdə, ələlxüsus XIX əsrdə dahi xanəndələr bu gözəl diyarda fəaliyyət göstərən zaman onların repertuarının əsasını «Segah» muğam dəstgahı və onun variantları – «Xaric segah», «Segah-Zabul», «Mirzə-hüseyn segahı», «Yetim segah» və s. təşkil edirdi. Bu ümdə əlamət onu göstərir ki, Azərbaycanın digər regionlarından fərqli olaraq «Segah» muğamı məhz Qarabağda özünə təşəkkül tapmış, inkişaf etmiş, təkmilləşmiş, yüksək professional musiqi kompozisiyasına çevrilmişdir. Mübaliğəsiz demək olar ki, bu günün özündə də «Segah» muğamının və onun variantlarının ən məşhur ifaçıları (həm xanəndələr, həm də sazəndələr nəzərdə tutulur) Qarabağdan çıxmış sənətkarlardır.

       Natəvan operasındakı bütün əhvalatlar məhz Qarabağda (Şuşada) vaqe olduğu üçün V.Adıgözəlov bu cəhətləri nəzərə alaraq operada segaha və ona əsaslanan digər muğam, təsnif və rənglərə söykənir…

       Tamaşanın ikinci pərdəsində məkan dəyişir. Artıq tamaşaçı Tiflis şəhərində gürcü knyazının sarayındakı əhvalatları izləyir. Natəvanla onun ömür-gün yoldaşı Xasay bəy və məşhur fransız yazarı Aleksandr Düma da bu sarayda keçirilən şənlik məclisindədir. Məclis Valsla açılır. Sonra gürcülərin milli rəqsi, onun ardınca qaraçılar dəstəsinin ehtiraslı rəqsi və oxumaları qonaqları əyləndirir.

       O da diqqətəlayiqdir ki, yuxarıda sadaladığımız rəqs və mahnıları bəstəkar milli musiqi nümunələrilə, melodik çalarlarla rövnəqləndirərək onları tamaşaçılara təqdim edir.

       Səhnədəki sevinc hissləri tamaşaçılarda xoş təəssürat oyadır. Şənlik məclisi Xasay bəyin əmisinin Dağıstandan gəlib bu məclisə daxil olması ilə bir qədər pozulur. Natəvanla ailə qurmasından narazı olan əmisi Xasay bəyin ata ocağına qayıtmasını tələb edir. Əlbəttə, Xasay bəy əmisinin sözündən çıxmayaraq ata yurduna qayıtmağa məcbur olur.

       Natəvanın iztirablarını, həyəcanını, sarsıntısını aşağıdakı sözlərdə əyani görmək olar:
       Bu nə kədər, bu nə qəmdi,
       Ömrüm günüm dərd sitəmdi.

       Bu sözlər Natəvanın partiyasındakı musiqidə dərin və həyəcanlı təranələrlə təzahürünü tapır.

       Üçüncü – son pərdədən əvvəl poeziya-musiqi yığıncağı olan «Məclisi-üns» göstərilir. Xatırladaq ki, bu məclis Natəvanın rəhbərliyilə 1864-1897-ci illərdə uğurla fəaliyyət göstərmişdir. Mirzə Fəna, Mirzə Növrəs, Mirzə Həsən Yüzbaşov, Hacı Abbas Agah və başqa bu kimi görkəmli şairlər məclisin fəal və nüfuzlu üzvləri idilər. Məclisdə onların oxuduqları şerlər müzakirə olunur (qeyd edək ki, bu səhnədə adı çəkilən şairlərin şerlərindən istifadə olunmuşdur) və sonda Natəvanın:
       Səni kimdi sevən bica qərənfil,
       Sənə mən aşiqi şeyda qərənfil.

       mətləli qəzəlinə bəstəkarın əvvəllər yazdığı «Qərənfil» adlı mahnı-romansından istifadə etməsi əlbəttə ki, yerinə düşür. Və hər dəfə bu musiqi nömrəsi oxunduqdan sonra əsəri və vokalçını tamaşaçılar sürəkli və səmimi alqışlarla qarşılayırlar.

       Şəkil dəyişir… Bu şəkildə Natəvan narahatdır. Axı, böyük oğlu Mehdiqulu Qarabağdan getmiş, kiçik oğlu Mir Abbas isə ağır xəstədir.

       Knyaz Xasay bəydən gələn məktubda o, Natəvana öz məhəbbətini izhar edir və mütləq Şuşaya qayıdacağını vəd verir. Onun səsi uzaqdan gəlir. O, bu sözləri məlahətli və təravətli musiqi təranələrilə ifadə edir:
       Qoy bilsin oğlum, qızım,
       Nə gecəm var, nə gündüzüm.
       Ömrüm həsrətinlə yandı,
       Hər günüm, gecəm zindandı.

       Bu zaman xidmətçi ağır bir xəbəri – Mir Abbasın ölümünü Natəvana çatdırır. Natəvan dəhşət içərisində aşağıdakı sözləri oxuyur:
       Ah, nakam, yazıq balam,
       Ah, niyə dağılmır, bu dünya, Allah?
       Və bu sözlərdən sonra, o, huşunu itirir...

       Operanın «Epiloq»u üçün də ssenari müəllifi maraqlı vəziyyətlər tapmışdır. Uzaqdan Natəvanın məqbərəsi görünür.

       Xasay bəy çox qüssəlidir, kədərlidir, həyəcanlıdır, etdiyindən peşimandır. O, bu zaman aşağıdakı sözləri kədərli bir melodiya ilə tamaşaçılara çatdırır:
       Xəbərsiz qayıtmışam,
       Vaxtsız solan gözəl sonam.
       Səni dərdə qərq elədim.
       Qayıtmışam, peşimanam.

       Sonrakı səhnədə Natəvanın ruhu hamını çaşdırır. Natəvan Qarabağdan nigarançılıq çəkir… Və epiloqun sonunda göy gurultusu və şimşək səslərinin müşayiətilə Natəvanın ruhu (kölgəsi) zala daxil olur: o, gah orta, gah da zil tessiturada oxuyur:
       Şuşanı alın geri,
       Ahım odlar, yeri-göyü.
       Şuşanı alın geri,
       Şuşanı xilas edin.