ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
AUDIOVIZUAL ETNOMUSIQIŞÜNASLIQ – MUSIQI ELMININ AKTUAL ISTIQAMƏTŞ KIMI (PROBLEMIN QOYULUŞU)
Tariyel MƏMMƏDOV
LƏNKƏRANIN MUSIQI FOLKLORUNA DAHA BIR BAXIŞ
Fəttah XALIQZADƏ
ÜZEYIR HACIBƏYOV VƏ ONUN MÜASIRLƏRININ FƏALIYYƏTININ ETNOMUSIQIŞÜNASLIQ ASPEKTI
Həsən ADIGÖZƏLZADƏ

Ekspedisiyanın uğurlu başlanğıcı zamanı «Bacılara» tam sərbəstlik verilmiş və onlar mahnıların çoxunu talış dilində oxumuşdular – « Yar bə buğ bume» («Yar bağa gəldi») , «Yur ya ləli» («Tez yüyür gəl»), «Tı çuki pəvəndi» («Sən kimin yarısan»), «Kinəlim» («Ay qız»), «Bə vayə bumem, hazuvə» («Toyuna gəlləm, ay oğlan») və b. Bununla yanaşı Azərbaycan dilində də bir sıra mərasim mahnıları səsləndi. («Uçar, köçər yar-yar», «Gəlin gəldi», «Ay gülü xaşxaşlı gəlin»).

       Nəğmələrin əksəriyyətini toy mərasim mahnıları təşkil etsə də, Separadi kəndinin «Bacılar» folklor ansamblı ikihissəli halay (asta və oynaq), bicar mahnıları, yelləncək mahnısı («Kufe ləli») və mərsiyə də ifa etdilər.

       Ertəsi günü Lənkəranda gənclərdən ibarət «Şənlik» folklor ansamblı ilə iş aparıldı. Onların təqdim etdikləri mahnı və rəqslər, təbii ki, daha şux və oynaq xarakter daşıyırdı. «Şal-şalı», «Ay ləli qurbanın olum», «Alça gül açdı», «A yordu-yordu» musiqisəvərlərə yaxşı tanış olsa da, onların video görüntüləri elektron saytı üçün çox gərəkli olacaqdır. Amma ansamblın ifa etdiyi «Gəlin həvası» məhəlli folklorun parlaq bir variantı idi. Bu hava ilk dəfə Ə.Isazadə və N.Məmmədovun qeyd olunan məcmuəsində dərc olunsa da, (3, 84) onun yeni variantı lad inkişafı ilə seçilirdi.

       Məşhur «Vağzalı» kimi tətbiqi funksiaylar daşıyan «Gəlin havası» da eyni segah kökündə idi, lakin arada triton münasibətli pərdə dəyişməsi (mi – si - bemol) diqqəti cəlb edirdi. Belə bir lad inkişafına bəzi aşıq havalarında da təsadüf olunur (yəni Baş pərdədən Bayatı pərdəsinə keçib qayıtmağa). Bununla belə, «Gəlin havasının» mənşəyi barədə qəti fikir söyləmək üçün çoxsaylı mümunələr ciddi təhlilə uğradılmalıdır."Kinəlim" talış mahnısı ilə "Yüngül şərili" aşıq havasının melodik cəhətdən üst-üstə düşməsi daha maraqlıdır.

       Zurnaçalan Surxay Əliyevdən (1929, Səpnəkəran) ayrıca aldığımız məlumat kəmiyyətcə çox olmasa da, mahiyyətcə çox dəyərli idi. Babası Hüseynəli Hüseynoğlu (1860-1947) rayonda adlı – sanlı xanəndə imiş. Vaxtikən Iranda olmuş, Qarabağ xanəndələri ilə bir məclislərdə də çıxış etmişdi. Amma, nədənsə, Azərbaycan muğam sənətinin yaxın keçmişindən danışanda üç ən məşhur məktəblə kifayətlənirik, Gəncə, Irəvan, Şəki, və o cümlədən Lənkəran zonası unudulur.Surxay kişi babasının qədim üslubda pəsdən oxumalarını öz səsində bizə xatırlatdı. «Görəsən, o, xalq musiqisinin başqa növlərini də xatırlaya bilərmi? – deyə düşündüm.Talış dilində sağım və nehrə havalarını bililirdi. Amma kişi əməyi ilə əlaqədar nümunələr ,o cümlədən Cütçü havaları daha çox düşündürürdü məni. O dedi: «Bizim yerlərdə Məşədi Məhərrəm adında məşhur cüt sürən olub. Müharibədən qabaq, təxminən 1940-cı ildə, onun qoca yaşında çüt sürüb oxuduğunu eşidmişdim. Indiyə qədər yadımdadır».

       Məlumdur ki, sonralar traktor cütü və cütçü mahnılarını – holavarları sıxışdırıb aradan çıxardı. Buna görə də janrın Lənkəranda tapılmış nümunəsi ekspedisiyanın materialları arasında xüsusi yer tutur.

       Surxay kişi bir neçə il bundan qabaq tikinti zamanı torpağın artından tapılmış qəribə bir əşya da göstərdi. Təxminən şaftalı çəyirdəyi boyda və bir azca ilan başını andıran həmin əşya bərədə hərə bir söz demiş, ustad isə üst tərəfdə iki və kənarda bir dəliyi görüb onun alət olduğunu müəyyən etmişdi. Fit səsi və ya quşların cəh-cəhini təsvir edən bu vasitəyə «gil tütək» və ya «quş tütəyi» deyilir. Cəmi iki dəliyi olan quş tütəyində məşhur «Vağzalı», «Heyvagülü», «Çoban-bayatı» havalarını çalmaq hər kəsin hünəri deyil. Surxay Əliev quşların oxumasını yamsılayanda isə əsl mənada bülbül kimi ötürdü.

       Deyinlənlərə görə həmin ibtidai musiqi alətinin yaşı minillərlə ölçülür. Bu, arxeoloqların işidir. Başqa bir fikrə görə, alət qədim zamanlarda sırf siqnal funksiyaları daşımışdı. Etiraz etmirik. Hər halda quşların səsini və ya hər hansı bir siqnalı təqlid etməklə insanın musiqi şüuru da oyanıb inkişaf etməyə başlamışdı. Hətta bəzi alimlər təbiət səslərinin, quş oxumalarının insanların musiqi eşitmə qabiliyyətinə göstərdiyi təsirləri ciddi şəkildə araşdırırlar (7).

       Lənkəranda, eləcə də Astara və Masallı rayonlarında xalqın adət – ənənələrinə və musiqi yaradıcılığına göstərilən böyük maraq folklor həvəskarlarını və ya həvəskar folklorçuları meydana gətirmişdir. Bəzən dərin bilikli mütəxəssislərə də rast gəlmək olur. Bu baxımdan ilk növbədə gözəl ədəbiyyatşünas və folklor bilicisi Mirhaşım Talışlının adını ehtiramla çəkmək istərdim.Təəssüf ki, Mirhaşim müəllim Bakıya getdiyindən onunla görüşə bilmədik.

       Başqa bir folklor azarkeşi – mərhum qarmonçalan və həvəskar bəstəkar Ağadadaş Abdullayev haqqında da ağız dolusu söhbətlər edilirdi. Məsələn, hansısa dağ kəndindən nadir bir el havasını əldə edəndə sevinci yerə-görə sığmazmış, deyirlər. Fəqət arxivi dağınıq halda idi. Bununla belə, sandıqçasından tapdığımız bir gözəl nümunəni oxuculara təqdim etmək istərdim. ("Nişanlın bu gün gəlir" )
        Nümunə № 1
       Mən aşıq gözümüz var
       Kababa gözümüz var
       Biz də gözəl görmüşük
       Bizim də gözümüz var

       Lənkarandan sonra ayın 30-da Astara rayon mərkəzinə getdik. Mədəniyyət şöbəsinin müdiri, Natiq Ibadov, musiqi məktəbinin direktoru Şadoğlan Bayramov və başqalarının qayğısı və səmimi münasibəti şəraitində işləməyə nə var ki! Əminəm ki, əməkdaşlığımız bundan sonra da davam etdiriləcəkdir.

       Mədəniyyət şöbəsində təzəcə tanış olduğumuz dostlarla fikir mübadiləsi apardıq. Yaxınlıqda yaşayan Ziyafət Paşayevdən bir neçə nümunə yazdıqdan sonra Astaradan 18 km aralıqda yerləşən Kakalos kəndinə getdik. Kənddə fəaliyyət göstərən «Əvəsor» folklor ansamblı əsasən gənc oğlan və qızlardan ibarət idi və bizə səhnələşdirilmiş folklor yaradıcılığı nümunələrini nümayiş etdirdilər. Astarada toplanılmış materialların böyük əksəriyyətinə görə biz həmin ansambla təşəkkür edirik. «Əvəsor» ənənəvi talış folklorundan əlvan mahnı çələngi və mərasim səhnəcikləri təqdim etdi. Həzin və mülayim əmək nəğmələri – «Şartuk kaşte» («Çəltik əkini») «Biçin» oynaq xarakterli «Əloləm», «Ha bərzə bandon», «Ey dad mübarək bade» gözəl nəğmələrdən yalnız bir neçəsidir.

       Eyni zamanda Mədəniyyət Evinin həyətindəki çəkilişlərdən əvvəl və sonra natural folklor nümunələrini yazmağa da cəhd göstərirdik. Yaşı az qala yüzü haqlamış Baba əmidən şifahi məlumat aldıq. Oxuya bildiyi parçalar arasında ördək ovu zamanı istifadə olunmuş təqlidi səs siqnalları da var idi. Həmin nidalar «vax, vax, vax, vax! hecalarının gah aramla, gah da teztez deyilməsindən başqa bir şey deyildi. Insanın musiqi şüurunun ibtidai təzahürləri olan belə çığırtılar etnomusiqişünaslıq tərəfindən tədqiq olunur (I.Zemtsovski, Wiora və v.). Bir qədər irəli gedib onu da deyək ki, qadın informantlardan birinin Lerikdə hindquşu səsini çox təbii şəkildə yamsılaması dərhal hamının gülüşünə səbəb olmuş və aidio yazısı (təmiz alınsın deyə) bir neçə dəfə təkrar edilmişdi.