ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
AUDIOVIZUAL ETNOMUSIQIŞÜNASLIQ – MUSIQI ELMININ AKTUAL ISTIQAMƏTŞ KIMI (PROBLEMIN QOYULUŞU)
Tariyel MƏMMƏDOV
LƏNKƏRANIN MUSIQI FOLKLORUNA DAHA BIR BAXIŞ
Fəttah XALIQZADƏ
ÜZEYIR HACIBƏYOV VƏ ONUN MÜASIRLƏRININ FƏALIYYƏTININ ETNOMUSIQIŞÜNASLIQ ASPEKTI
Həsən ADIGÖZƏLZADƏ

Kakalos kəndində həmçinin «Oxşama», «Mübarək olsun» «Şəvi şənbayl kinə» adlı nümunələri, eləcə də bilavasitə əmək prosesində oxunan «Zondağu duştamon» (sağım) və «Nya jedamon» (Nəhrə havasını)yazıya aldıq (Kitabxana müdiri Qədiməliyeva Fatmadan).

       Ekspedisiyadan qabaq ucqar dağ kəndlərinə gedib çatmaq problemini heç ağlımıza da gətirməzdik. Vəziyyətin belə olduğunu ilk dəfə Lənkəran və Astara mədəniyyət işçilərindən öyrəndik, Lerikin Çayrud kəndinə enişli – yoxuşlu yollarda gedəndə isə belə bir səfərin nə qədər yorucu olduğunu öz təcrübəmizdən hiss etdik. Deməli, həmin kəndləri etnomusiqişünaslıq cəhətdən araşdırmaq üçün qabaqcadan ciddi hazırlıq görülməli, hər şey – vaxt, maşın, məişət qayğıları, iqlim və hava şəraiti,ilin fəsli nəzərə alınmalıdır. Romantik macəra həvəskarları isə çətin dağ yollarını at belində qət etməyi də xəyala gətirə bilərlər. Təxmini fikirlərə görə oralarda qədim və hələ üstü açılmamış folklorun alt qatlarına yetişmək ümidi daha çoxdur. Belə bir işin elmi-mədəni əhəmiyyəti Lənkəran regionunun və hətta Azərbaycanın da hüdudlarını aşa bilər. Daha real görünən niyyət isə dağlıq hissədə müəyyən məntəqəni uzun müdətli (10-15 günlük) baza kimi seçib tez-tez ətraf kəndlərə dəyməkdən ibarətd ir.

       Bu niyyət hələlik baş tutmasa da, Astaranın dağ kəndlərinin bəzi folklor əsintiləri düzənlik hissəyə də gəlib çatmışdır. Əslən Siyatük kəndindən olan, hal-hazırda isə Astarada yaşayan Ziyafət Paşayev «Bişam əlola çınl» («Gedək çiçək dərməyə») mahnısını nə vaxtsa dağ kəndi Pəlikəşdə eşidib bəyənmişdi, amma mahnını tam yadında saxlamadığından ona bəzi əlaləvələr də etmişdi. Bəziləri Ziyafət kişinin xətrinə onun müəlliflik iddiasına bir söz demirlər. Lakin bu, yeni mahnı deyildi, sadəcə, ənənəvi folklor nümunəsinin yeni variantı idi. Yeniliyin nədən ibarət olduğunu isə yalnız başqa variantlarla (məsələn, Kakalosda əldə etdiyimiz «Əloləm» mahnısı ilə) müqayisədən öyrənmək olar.

       Buna bənzər bir melodiyanı Astaranın Kijoba qəsəbəsində zurnaçalanlar dəstəsinin ifasında eşitcək çox sevindik. Ustad zurnaçı Məhərrəməli Əlihəsənov (1944, Lovayın kəndi) deyir ki, havanın kökü Pəlikəşə yaxın olan doğma kəndinə, yəni eyni bir zonaya gedib çıxır. Bundan başqa, həmin dəstə yerli «Gəlin havası» (və ya «Talış dağları») «Giləki», «At çapanı» və Rəqs havasını (adsız) da təqdim etdi. Bununla da, Astarada az da olsa dağlıq hissənin folklor ənənələri ilə tanış ola bildik.

       Burada bir haşiyə çıxaq Astarada subtropik iqlim şəraitinə uyğunlaşma çətin getdiyindənmi, qızmar günəşin istisindənmi bir gün istirahət etməli olduq.        Astarada da xalq yaradıcılığına qayğı göstərən, onu toplayan ziyalılar var. Amma musiqi məktəbinin direktoru Şadoğlan Bayramovu həvəskar adlandırmaq olmaz – o, vaxtikən Ü.Hacıbəyovu adına Azərbaycan Dövlət konservatoriyasının xalq çalğı alətləri şöbəsini bitirmiş və rayon ərazisində topladığı 30-a qədər musiqi folkloru nümunəsini nota yazıb çapa təqdim etmişdir.

       Avqustun 1-də yalnız gündüz saat 2-dən tez olmayaraq Masallıya yola düşməliydik. Fürsətdən istifadə edib Astara rayon mədəniyyət şöbəsinin qonşuğulunda işləyən qızların məsləhəti ilə uşaq bağçasına getməyi qərara adlım.

       85 yaşlı Şeyxova Şükufə (səsi çox zəif olsa da) iki dəyərli məlumat verdi. Bunlardan biri 2 ölcülü Laylay, digəri isə «Allah bir yağış eylə» ovsun nəğməsi idi.

       Gəzən ayağa daş dəyər, deyiblər. Təsadüfən məzuniyyətdə olan bağça tərbiyəçisi Imaməliyeva Vəcihə də gəlib çıxdı və məmnuniyyətlə bir sıra toy mərasım havalarından oxudu. O, özü Astaranın Ərçivan kəndindən olsa da, bir müddət Yardımlıda yaşamış və orada eşitdiyi mahnıları da öyrənmişdi. Ən sonda Novruzu müjdələyən Nurşid mahnısını oxumaqla ekspedisiyamızın Astara mərhələsinə gözəl bir yekin vurdu. Bu mərasım, yəni Novruzun gəlişini qapı-qapı gəzib mahnı ilə elan etmək kişilər tərəfindən icra edildiyi üçün onun əsl ifa variantını da tapa bildik.

***
       Masallıya axşamüstü çatdıq. Rayon Mədəniyyət şöbəsinin müdiri, təcrübəli mütəxəssis Lətifə Mövsümova Kabinetində oturub yolumuzu gözləyirdi. Onun başçılığı ilə bir qrup mədəniyyət işçısi bizim səmərəli işləməyimız üçün hər cür şərait yaratdı. Iş elə təşkil olunmuşdu ki, heç bir kəndə getməyə ehtiyac qalmadı – Mahmudavardan Cəbiyəva Ümbülbanunun rəhbərlik etdiyi məşhur «Halay» folklor ansamblı, Öncəqaladan Aşıq Atabala Zahidov, Şərəfədən Həsənova Həcər özləri təşrif buyurmuşdular. Bu və başqa xalq istedadları ilə görüşümüz hələ ertəsi gün olacaqdı. Hələlik isə qocaman musiqi həvəskarı Hüseyndadaş Əsədlinin yerli xanəndələr, aşıq və zurnaçalanlar barədə maraqlı şöhtlərini dinlədik. Kəndlərə getməyə üçün sərf olunucuq vaxta qənaət etməklə çoxlaylı nümunələr topladıq.

       Sabahı ilk olaraq «Halay» folklor ansamblının böyük və rəngarəng proqramını dinləyib video vasitəsi ilə təsbit etdik. Onlar Bakıda və Bakıdan gəlmiş qonaqlar qarşısında Azərbaycan dilində çıxış etməyə alışmışdılar, daha doğrusu təhrik edilmişdilər. Xahişimizə əməl edib hələ talış dilində də proqramdan əlavə neçə-neçə gözəl melodiyanı oxudular. Mahnıları kimi rəqsləri də şux və təravətlı, libasları isə parlaq və rəngarəng idi.

       Ümumiyyətlə, «Bacılar» ansamblının yaşadığı Separadi (Lənkəranın şimalı) və Mahmudavar (Masallının cənubu), həm coğrafi, həm etnik, həm də folklor ənənələri baxımından bir-birinə yaxın yaşayış məntəqələridir; repertuarlarını da ümumi havalar bəzəyir. Lakin həmin nümunələr gənclər və yaşlılar, konsert meydanında və xalqın adət-ənənələri çərçivəsində təqdim olunduqla müxtəlif məna və əhəmiyyət kəsb edirlər. Belə ifa variantlarının müqayisəli təhlili də çox maraqlı nəticələr verə bilər.

       Şərəfə kəndində yaşayan və başqa bir üslubu təmsil edən Həsənova Həcərin solo oxumasından da kifayət qədər özünəməxsus el həvaları yazdıq. Həmin havaların lad-intonasiya və ritmik quruluşunda Azərbaycan xalq yaradılıcığının alt qatlarına məxsus çalarlar aydın hiss olunurdu. Təkcə bir «Nanay» adlı mahnının üzərində dayansaq tamamilə yetər. Həmin melodiya sırf vokal ifa formasına görə məşhur «Darçını» instrumental rəqs havasının daha əksi bir variantıdır. Araşdırdığımız folklor qatını mümkün qədər çoxsaylı nümunələrdə dərindən öyrənmək məqsədi ilə sahə ekspedisiyalarının yenə də davam etdirilməsi tələb olunur.

       Masallı xalq musiqi yaradıcılığının tipik ümumregional xüsusiyyətləri ilə yanaşı müəyyən fərqlı cəhətləri də vardır. Rayonun şərq hissəsində yerli əhali tərəfindən «Muğan kəndləri» və ya, daha doğrusu, «muğanlı kəndləri» adlandırılan yaşayış məntəqələri vardır. Həm şimali, həm də Cənubi Azərbaycanın həmsərhəd torpaqlarını əhatə edən qədim tarixli Muğan ərazısi musiqi folkloru baxımından hələ az öyrənilmişdir və onunla ilk tanışlığımız elə Masallından başlamış oldu.