ЕТНОМУСИГИШЦНАСЛЫГ
AUDIOVIZUAL ETNOMUSIQIŞÜNASLIQ – MUSIQI ELMININ AKTUAL ISTIQAMƏTŞ KIMI (PROBLEMIN QOYULUŞU)
Tariyel MƏMMƏDOV
LƏNKƏRANIN MUSIQI FOLKLORUNA DAHA BIR BAXIŞ
Fəttah XALIQZADƏ
ÜZEYIR HACIBƏYOV VƏ ONUN MÜASIRLƏRININ FƏALIYYƏTININ ETNOMUSIQIŞÜNASLIQ ASPEKTI
Həsən ADIGÖZƏLZADƏ

Bundan başqa, bütün zonaya olduğu kimi, bu rayona da şifahi ənənəli professional musiqi yaradıcılığı sirayət etmişdir (aşıq yaradıcılığı və müğam sənəti). Öncəqala kənd sakini, tanınmış Aşıq Atabala Zahidov (1929) yaşının 70-i ötməsinə baxmayaraq sazda çalıb-oxumaqdan başqa şux və oynaq rəqs hərəkətləri ilə tamaşaçıları indii də heyran qoyur.

       Yeri gəlmişkən bir mühüm məsələni də qeyd edək ki, Masallıdı da (Lənkəran və Astarada olduğu kimi) elin mənəvi sərfətinin təbliği və öyrənilməsində fəal iştirak etmiş həvəskar folklorçular olmuşdur. Onların arasında ilk növbədə qözəl ziyalı, məşhur həkim və folklor bilicisi Mirkazım Aslanlının adını çəkmək lazımdır. Çoxlarına məlum deyil ki, böyük bəstəkarımız Fikrət Əmirovun nota yazdığı mərasim nəğmələrinin bir qismi (bəlkə də hamısı) məhz doktor M.Aslanlı tərəfindən təqdim olunmuşdu. Bu fakt bəzi arxıv sənədləri ilə təsdiq olunsa da, hələ lazımınca araşdırılmamışdır. Hər halda ikicildi «Azərbaycan xalq mahnıları» məcmuəsinin üç nəşrindən heç birində belə bir qeydə rast gəlmirik (6).

       Hal-hazırda rayonun Ağakişibəyli kəndində yaşayan 1910-cu il təvəlüdlü Hüseyndadaş Əsədli də yerli musiqi mədəniyyəti haqqında eşidib gördüklərini qələmə almaqla tədqiqatçılara böyük xidmət göstərmişdir. Belə ki, onun yazılarından Masallının toy adət-ənənələri və məşhur xanəndə Mir Islam barədə məlumat əldə edirik.

       Ekspedisiya öz işini dağlar qoynunda yerləşən Lerik rayonunda tamamladı (5 avqust). Rayonun ən yüksək zirvəsi Talış silsiləsindəki Kömürköydür (2492 m.). Hələ rayon mərkəzindən sonra dərə-təpə yollarla Monadıgah və Çayrud kəndlərinə getməliydik. Təəssüf ki, eyni istiqamətdə, amma bir az aralıda olan Kəlvaz və Kələxan kəndlərinə səfərimiz baş tutmadı.

       Lerik rayon Mədəniyyət şöbəsinin müdiri, qocaman jirnalist hörmətli H.Vəliməmmədov bizi Çayrud musiqi məktəbinin müdiri Nəriman Rəfiyevə təqdim edəndə onun sifətində xəfif bir narahatlıq sezdim. Toplama işində yardımçı olmaq məsuliyyətini dərindən hiss edirdi. Biz isə tezliklə ucqar dağ kəndlərinə çatacağımıza, ağbirçək sinədəftər nənələrlə görüşəcəyimizə qabaqcadan sevinirdik. «Siz, yaşlı adamlarla görüşümüzü təşkil edin, onların dindirilməsi isə bizim boynumuza olsun» - deyə məktəb müdirini arxayın etməyə çalışırdıq.

       Çayrudda qapısını döydüyümüz ilk ev. Buraya, Gürcügözəl nənənin sorağı ilə gəlmişik. Yaşı səksəni ötmüş nənələr nə toy-nişanlarda canfəşanlıq edər, nə də kənd klubunda görünərlər, daha çalıb – oxumaqlarını dəmirəm. Amma qədim el havalarımızın toplanılması başqa bir şey imiş. Yaddaşlarda yuva bağlamış mənəvi folklor xəzinəsini azacıq aça bilsəniz yetər.

       Gürcügözəl nənə asta-asta oxumağa başladı, bu yerlər üçün səciyyəvi olan müxtəlif janrları – zondağu, nehrə, (nya jedemon), laylay, tətbiqi toy mahnılarını (məsələn «Yaryar») yadına saldıqca, o həvəsə gəlib 10-a qədər nümunə oxudu. Qohum-qonşuların, nəvə-nəticələrin gözləri sevincdən parlayır, biz də uğurlu işdən məmnun olurduq. Həmin axşam başqa bir evdə də yazılışlar getdi, hətta Nəriman müəllim də dilə gəlib «Novruz mübarək» mövsüm mahnısını oxudu. O, ilk nəticələrdən ruhlanaraq, enişli-yoxuşlu yollarla kəndin bu başından vurub o başından çıxır, sabaha hazırlıq görürdü.

       Heç də təsadüfi deyil ki, ertəsi günü Çayrudda keçirdiyimiz axtarışlar da uğurlu oldu. Həmin gün bir dəstə orta yaşlı qadının oxuyub – oynamasını həm otaq şəraitində, həm də bağda videoaparatla çəkdik. Onlar qeyd olunan janrlardan başqa, məzəli mahnı («Qaynana qaynana») «can gülüm», «Xəlil öldü» xalq səhnəciyindən də bir mahnı oxudular. Çoban folklorundan da bir maraqlı örnəyin izini tapmışdıq. (Ha düldül) lakin qoca bir kişi tütəyi olmadığından çala bilmədi. «Yalançı çaban» nağılına uyğun bir hava idi axtardığımız – nə yaxşı ki, yerli sakinlərə həm instrumental, həm də talış dilində oxunun vokal variantı məlum idi. Sonuncunu da Nəriman müəllimin ifasında və izahında maqnitofona yazdıq.
        Nümunə № 2
       Ha düldül, hə düldül, ha düldül ha
       Qəbəjon barde ha düldül ha
       Yanqə pəs mande ha düldül ha
       Hamə boən rəbi ha düldül ha.
       Qəbəjon barde ha düldül ha.

       Lerikə qayıdanbaş Monadığah kəndində dayanmağımızın əsas səbəbi oğlanlardan ibarət rəqs ansamblı, onu müşayiət edən zurnaçı dəstəsi (ustad zurnaçı – Isayev Həmzədir) və xüsusilə də nadir zərb alətlərindən olan lakkato oldu. Iki taxta lövhəsindən ibarət olan bu alətdən hələ yaşlı nəslin musiqişünasları da bəhs etmişdilər (B.Hüseynli, Ə.Isazadə, N.Məmmədov,S.Abdullayeva).

       Lənkəran və ətraf rayonlarda bir zamanlar bulaq kimi çağlamış olan qaynar folklor mühitinin indi də eyni şəkildə davam etdirilməsi bir çoxları tərəfindən təxmin edilir (necə deyərlər, dadı ağzımızda qalıb). Bu gün həmin təsəvvürlər artıq köhnəlmiş və real vəziyyətdən yox, televiziya filmlərinin təkrar nümayişlərindən irəli gəlməkdədir.

       Əslində elin adət – ənənələri üzrə toy,. nişan və başqa yığnaqlarda ənənəvi mərasim nəğmələrinin tətbiqi yavaş-yavaş aradan çıxmaqdadır. Təbii ki, orta yaşlı əhali onları hələ də xatırlayır, mədəniyyət evləri və klublar isə məhəlli folklor mədəniyyətindən həvəslə bəhrələnirlər. Yerli ənənələrə maraq baxımından regionun bədii kollektivləri bir çox bölgələrin folklor dərnəklərindən yaxşı mənada fərqlənir və doğma mənəvi irsə sadiq qalırlar.