|
ÅÒÍÎÌÓÑÈÃÈØÖÍÀÑËÛÃ
AUDIOVIZUAL ETNOMUSIQIŞÜNASLIQ – MUSIQI ELMININ AKTUAL ISTIQAMƏTŞ KIMI (PROBLEMIN QOYULUŞU)
Tariyel MƏMMƏDOV
LƏNKƏRANIN MUSIQI FOLKLORUNA DAHA BIR BAXIŞ
Fəttah XALIQZADƏ
ÜZEYIR HACIBƏYOV VƏ ONUN MÜASIRLƏRININ FƏALIYYƏTININ ETNOMUSIQIŞÜNASLIQ ASPEKTI
Həsən ADIGÖZƏLZADƏ
|
|
«Koroğlu» və bütün ömrünün işi olan «Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları» üzərində paralel işləyən Ü.Hacıbəyov öz yaradıcılıq təcrübəsini musiqi dilinin mənaca dəyişdirilməsi nümunəsi hesab edərək, həmişə buna əsaslanırdı. Təbiidir ki, bəstəkarın mahnı və romanslarından tutmuş, əhəmiyyətcə simfoniyalara bərabər olan «Koroğlu»dakı simfonik parçalaradək bütün əsərləri bu üslubda yazılmışdır. Özünün başladığı bu istiqamətin davamı barədə düşünən Ü.Hacıbəyov bu yeni, heç bir müqayisəyə gəlməyən üslubu anlayıb tədqiq etməyə qadir olan musqişünas kadrlarının tərbiyəsi və inkişafına imkan yaratmışdır. Beləliklə, Q.Qasımov, M.S.Ismayılov, Ə.Eldarova, X.Ağayevanın simasında milli nəzəriyyəçi kadrlarının birinci nəslinin qüvvəsini Ü.Hacıbəyov özü muğamın nəzəriyyəsi və tarixi köklərinin, aşıq musiqisinin, eləcə də musiqimiz üçün səciyyəvi üçün olan bu qolların bəstəkarlıq təcrübəsi ilə əlaqəsinə yönəltmişdir.
Bəstəkarın özünün yaradıcılığı, nəzəri axtarışları, çoxsəsli xor, xalq çalğı alətləri orkestrinin yaradılması sahəsində praktiki təcrübəsi, konservatoriyanın açılışı və tar üçün not yazılması - bu və bir çox başqa işlər total maarifçilik ideyasına - Azərbaycanın musiqi sənəti konsepsiyasının dəyişdirilməsi yolu ilə öz xalqını «maariflənmiş» (XX əsr anlayışına görə) başqa xalqlarla bir sıraya qoymağa tabe etdirilmişdir.
Hacıbəyov barədə çoxsaylı məqalələrdən birində sitat gətirilən V.M.Belyayevin Ü.Hacıbəyova məktubunda rus etnomusiqişünası öz nəzəriyyəsində Azərbaycan xalq musiqisinin qeyri-temperasiyalı quruluşu amilini nəzərə almaqdan imtina edərək bunu fortepianonun temperasiyaslı quruluşuna əsaslandıran Azərbaycan bəstəkarı və tədqiqatçısının nəzərini nəzakətlə bu cəhətə yönəltməyə çalışır. Təbiidir ki, Şuşada muğam təhsili alan, tarda çalan və muğam ifaçılığına mükəmməl bələd olan Ü.Hacıbəyovun tarın səsdüzümünün tərkib hissəsi olan dörddə bir tonlar barədə V.M.Belyayevdən daha çox məlumatı var idi, lakin Azərbaycan xalq musiqisinə münasibətdə bu iki alətin mövqeyi tamamilə müxtəlif idi.
Əgər bu musiqi V.M.Belyayevin bir Avropa etnomusiqişünası kimi Şərqin lad sisteminin təkamülü, tarixi müqayisə mövqeyindən maraqlandırırdısa, Azərbaycan xalq musiqisinin nəzəriyyəsini yaradan Ü.Hacıbəyovun qarşısında duran məsələlər müasir şəraitdə milli ənənələrin gələcək inkişaf imkanlarının axtarışına yönəldilmişdi.
Burada Ə.Marağayinin cavan musiqiçilərə belə bir çağırışı yada düşür: «yaxşı savadlanmaq lazımdır ki, möhkəm biliklər zəminində təcrübədə müəyyən edilmiş qaydalardan kənara çıxmaq (kursiv mənimdir - H.A.) və bu zaman ölçü hissini itirməmək və yaxşı zövq nümayiş etdirən əsərlər bəstələmək mümkün olsun».5
Qarşıya qoyduğumuz problemdən kənara çıxaraq qeyd edək ki, yarım əsrdən artıq bir zaman keçdikdən sonra Hacıbəyovun yolu ilə getmiş Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin nailiyyətlərini vaxtında reforma həyata keçirməyərək on yeddi-iyirmi dörd pilləli səs qatarını saxlamış türk və Iran məktəbləri ilə müqayisə etdikdə görürük ki, Hacıbəyov reformasının müsbət nəticələri göz qabağındadır.
Türk musiqiçiləri - makam məktəbinin («türk sanat musikisi») nümayəndələri birsəsli üslubda mahnı və fantaziyalar bəstələyərək, eyni intonasiyalar çərçivəsindən kənara çıxa bilmədiyi halda, onların həmkarları - Avropa təhsili almış bəstəkarlar Bartok və Xindemit üslubunda əsərlər bəstələyərkən milli musiqinin ritm-fonik xüsusiyyətlərindən yalnız koloritli bir boya kimi istifadə edərək, lad-dramaturji cəhətdən bəraət qazanmış bir əsər yaratmaq iqtidarında deyillər.
Həmin vəziyyət Iranda da müşahidə edilir - burada da bəstəkarlıq texnikasının möhkəm özülü yoxdur və Iran müəlliflərinin əsərləri ya illüstrasiya səciyyəsi (kino, teatr) daşıyır, ya da proqramlı-süita quruluşuna malikdir.
Ü.Hacıbəyov xalq musiqisilə hələ uşaqlıq çağında, dayısı Ağalar Əliverdibəyovdan muğam sənətinin əsaslarını öyrəndiyi zaman təmasda olmuşdur. Bunu da qeyd edək ki, Ağalar bəy özü XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Şuşada mümkün olan dərəcədə musiqi savadı almış bir adam idi. Bu o deməkdir ki, o, musiqi məclislərində (Xurşudbanu Natəvanın «Məclisi-üns»ü, Mir Möhsün Nəvvabın «Məclisi Fəramuşan»ı) olur, Azərbaycanın başqa mədəni mərkəzlərində (Bakı, Şamaxı, Şəki) müğam sənətinin o dövrki vəziyyətini bilir, M.M.Nəvvabın məclislərində o zaman Riqa, Varşava və Tiflisdə yazılmış qramofon vallarını dinləyir, Iran və Türkiyədən gələn jurnalları oxuyurdu. O, «Musiqi tarixi»nin müəllifi olmuşdur və onun qədim musiqi risalələri ilə (məsələn, Rauf Yektabəyin izlərilə) tanış olduğunu göstərən faktlar vardır. «Musiqi tarixi»nin özü etnoqrafik icmal səciyyəsi daşıyırdı, odur ki, bunu M.M.Nəvvabın «Vüzuhil-əl-Ərqəm» risaləsilə müqayisə etmək və orta əsr Azərbaycan musiqi elmini Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən əsası qoy
ulmuş yeni elmlə bağlayan bir tel hesab etmək olar.
Üzeyir Hacıbəyov xalq musiqisilə tanışlığını Qori seminariyasında ibtidai musiqi təhsili aldıqdan sonra davam etdirmişdir - yay tapşırıqlarını yerinə yetirərək o, məsləkdaşı Maqomayev kimi Azərbaycan xalq mahnılarını nota yazmağa başlamışdır.
Bu istiqamətdə ciddi addımlar artıq «Leyli və Məcnun»un yaradılması ərəfəsində atılmış və həm bu, həm başqa opera və ilk operettalarda istifadə edilmişdir.6
Ənənəvi Azərbaycan musiqisi haqda 20-ci illərdə təşəkkül tapmış konsepsiya həmin dövrdə yazılmış bir sıra məqalələrdə və Ü.Hacıbəyovun ilk əsl etnomusiqişünaslıq oçerki olan «Azərbaycan musiqi həyatına bir nəzər»işində öz əksini tapmışdır. 7 Bu oçerk icmal xarakteri daşıyır (bu esseni «nəzər» adlandırmış müəllifin öz fikrinə görə). Bununla belə, əhatə genişliyinə və müşahidələrin incəliyi etibarilə bu «nəzər» Azərbaycan folkloristlərinin sonrakı nəsillərinin işlərini geridə qoyur. Janr və qayəsi etibarilə bununla bir sıraya yalnız V.M.Belyayevin «Azerbaydcanskaə muzıkalğnaə kulğtura» (Azərbaycan musiqi mədəniyyəti) 8 işini qoymaq olar ki, bunun əlyazma variantı üzərində müəllif 1955-ci il tarixini qeyd etmiş, iki il sonra isə «Oçerki po istorii muzıki narodov SSSR» («SSRI xalqlarının musiqi tarixindən oçerklər»)9 seriyasında nəşr etdirmişdir. Bu iki işi müqayisə edərək deyə bilərik ki, Belyayevin işi miqyaslı və əhatə dairəsi baxımından daha böyükdür,
çünki burada müəllif bizim musiqini Azərbaycanın mədəni tarixi kontekstində nəzərdən keçirmək məqsədini qarşıya qoymuşdur. Əsas fərq isə ondan ibarətdir ki, Hacıbəyov mövqeyi «daxildən», Belyayevinki isə «xaricdən» atılan nəzər di. Və əgər V.M.Belyayevin oçerkinin məziyyəti kompleks tarixi-nəzəri metodda, milli mədəniyyətin Ü.Hacıbəyovun erkən yaradıcılığı da daxil olmaqla, bütün cəhətlərini əhatə etməsində idisə, Hacıbəyov yanaşması məhz daxildən nəzər olduğuna görə, məhz bu mədəniyyətin kateqoriyaları ilə düşünən tədqiqatçının diqqətindən ən bənzərsiz, özünəməxsus detalların qaçmaması ilə qiymətlidir. Bu faktı da qeyd etmək vacibdir ki, Hacıbəyovun məqaləsi yazıldığı zaman sovet ideologiyasının doqmatları hələ çox sərt olmadığına görə burada təkcə kübar deyil, dini janrlar da (bunlar arasında struktur oxşarlığı və fərqinin aşkarlanması da daxil olmaqla) təsvir edilmişdir.
Təsviri-icmal yanaşma ilə təhlili özündə qovuşdurduğuna görə də biz bu məqaləni etnomusiqişünaslıq profilli ilk nümunə hesab edirik. Bunu da deyək ki, əgər birinci halda müəllifin xidməti onun musiqi etnoqrafiyasına mükəmməl bələd olmasında idisə, ikinci halda Ü.Hacıbəyovun yaxın ərazilərin Şərq üslubuna, məsələn, Osmanlı türk üslubuna müraciəti faktını xüsusi qeyd etmək istərdik. 10
5 Aqaeva S. Abdulqadir Maraqi. Baku, Işıq, 1983, s. 14
6 Azərbaycan tədqiqatçıları (E.Abasova, M.S.Ismayılov, X.Məlikov və b.) Ü.Hacıbəyov yaradıcılığını ardıcıllıqla öyrənmiş və bəstəkarın erkən əsərlərində xalq nümunələrinin sitat gətirilməsi faktlarını tapıb qeyd etmişlər.
7 «Maarif və mədəniyyət» jurnalının 1926-cı il 1, 2 və 3 nömrələrində dərc olunub. Bax: Hacıbəyov Ü.Seçilmiş əsərləri. Bakı, Yazıçı, 1985, s. 184-194
8 Beləev V. Azerbaydcanskaə muzıkalğnaə kulğtura. Rukopisğ, 1955
9 Beləev V. Oçerki po istorii muzıki narodov SSSR. Vıp. 2, M., Muzqiz, 1969, s. 5-89
10 Həmin məqalədəki bir passaj Ü.Hacıbəyovun o dövrün türk musiqisi ilə tanışlığından xəbər verir. Dəstgahda poeziya ilə musiqinin əlaqəsini izah edərkən Ü.Hacıbəyov «məfail» poetik ölçüsünün nümunəsində buradakı hecaları necə uzadıb-uzatmamaq lazım olduğunu nümayiş etdirir və sözgəlişi qeyd edir: «Osmanlı türkləri oxuyan zaman hecaları başqa cür bölürlər». Klassik türk musiqisilə tanış olan adam üçün bu qeydin mənası aydındır, çünki bu bizə yaxın olan, lakin başqa bir mədəniyyətdə qulağımızın dərhal «tutduğu» ilk cəhət - burada əruz ilə oxunan musiqi arasında dəqiq asılılığın olmamasıdır.
|
