TURIZM FƏALIYYƏTINDƏ XALQ MUSIQISININ ROLU
Azərbaycanın qədim və zəngin tarixə, mədəniyyətə və çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinə malik olan Naxçıvan diyarı mürəkkəb və çətin inkişaf yolu keçmişdir. Orta əsrlərdə Şərqin iri elm, mədəniyyət, ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərindən biri kimi şöhrət qazanmış Naxçıvan dünya sivilizasiyasına dəyərli töhfələr vermişdir.
Heydər Əliyev.
Redaksiyadan:
Azərbaycanın zəngin təbii və maddi-mədəni sərvətləri turizmin inkişafına geniş üfüqlər açır. Sosial, iqtisadı və mədəni tədbirləri özündə cəmləşdirən turizm həmçinin beynəlxalq əlaqələrin möhkəmlənməsinə xidmət edir.
Ölkəmizdə bu sahənin inkişafına Dünya Bankı xüsusi vəsait ayırmışdır. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin Mədəni Irsin Qorunması layihəsi çərçivəsində «Naxçıvan Muxtar Respublikasında turizm şirkətlərinin yaradılması» proqramı üzrə üç aylıq trening məşğələləri də eyni bank tərəfindən mailiyyələşdirilmişdi.
Məşğələlərin əlaqələndirici təşkilatı 6 ölkənin qatıldığı tenderin qalibi – «Currie&Brown» şirkəti oldu. Tədris proqramına daxil edilmiş xalq yaradılıcılığı üzrə mühazirələrin aparılması üçün şirkət respublikamızın aparıcı etnomusiqişünaslarından biri, Bakı Musiqi Akademiyasının dosenti, sənətşünaslıq namizədi Fəttah Xalıqzadəni də məşğələlərə cəlb etmişdir. Jurnalımızın əməkdaşı sənətşünaslıq namizədi Cəmilə Həsənova Fəttah müəllimlə görüşüb onunla həmin məşğələlər barədə söhbət etmişdir
Cəmilə Həsənova: - Xahiş edirik, əvvəlcə, mədəni turizm barədə qısa məlumat verəsiniz.
Fəttah Xalıqzadə: – Turizmlə mədəniyyətin sıx üzvi əlaqəsini sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Turizm, əslində, mədəniyyətlərin özünəməxsus dialoqudur, desək, yanılmarıq. Çünki turizm qonaqların yerli mədəniyyətə garşı göstərdikləri səmimi marağın münasib formalarda ödənilməsidir.
Uzun əsrlərdən bəri ölkələri gəzib dolaşmış səyyahlar şəhərlərin ümumi simasını və ayrı-ayrı me’marlıq abidələrini seyr edərkən onları meydana gətirən bənzərsiz mədəniyyətlərlə təmasda olmuş, eyni cəhəti folklor və etnoqrafiya, adət və ənənələr üzrə də öyrənməyə səy göstərmişlər.
Insanların mənəvi-psixoloji aləmini anlamaqda musiqinin də əvəzsiz rolu vardır. Xalqın musiqisi onun qəlbinin tərcümanıdır, tarixi mədəniyyətinin ayrılmaz parçasıdır. Qonaqlar üçün yeni və qeyri-adi olan musiqi təəssüratları isə təbii olaraq bir çox suallar doğura bilər. Buna görə də mütəxəssis köməyinə ehtiyac yaranır.
C.H.: – Bəs turizm sahəsində işləmək arzusunda olan gənclərə mühazirələr oxumaq təklifini necə qarşıladınız?
F.X.: – Açığını deyim ki, mənə bu təklif ediləndə həmin məsələ barədə təsəvvürlərim çox bəsit və qeyri-müəyyən idi. Əvvəlcə, bu işin çox asan olacağını zənn edirdim. Lakin tədricən qarşımda duran vəzifələrin qeyri – adiliyini anladıqca böyük məsuliyyət hiss etdim. Axı, musiqiçi olmayan universitet məzunlarından təşkil olunmuş qrupdan başqa, həm də müxtəlif ölkələrin nümayəndələrini də düşünmək lazım idi.
Naxçıvanın yenicə istifadəyə verilmiş beynəlxalq hava limanından hotelə gedərkən gördüyüm böyük quruculuq işləri məni heyran etdi. Deməli, əfsanələr diyarı Naxçıvanda turizm fəaliyyətinin başladılması üçün ilk uğurlu addımlar atılmışdı. Azərbaycanda bununla əlaqədar ilk trening məşğələlərinin də muxtar respublikada keçirilməsi təsadüfi deyildi. Yaraşıqlı tədris korpuslarından ibarət universitet şəhərciyi, geniş və işıqlı sinif otaqları, öyrənmək həvəsi ilə yaşayan gənclər mühazirəçilərin də ovqatını ciddi əhval-ruhiyyəyə kökləyirdi.
C.H.: – Yəqin ki, məşğələlərin keçirilməsində də həmin ali tədris ocağı ilə əməkdaşlıq edirdiniz?
F.X.: – Əlbəttə, layihənin həyata keçirilməsində Naxçıvan Dövlət Universitetinin çox böyük köməyi oldu. Buna görə də mən bütün mühazirəçilər adından universitetinin rektoru, gözəl ziyalı və alim professor Isa Həbibbəyliyə və yenicə yaradılmış Turizm kafedrasının müdiri, fəlsəfə elmləri namizədi, dosent Hafiz Hüseynova dərin təşəkkürlərimi bildirmək istərdim.
Onların rəhbərliyi ilə otuz nəfər istedadlı gənc testlərdən keçib həmin qrupa daxil edilmişdi. Naxçıvanın qızmar yayına baxmayaraq məşğələlər iyul ayının sonuna qədər yüksək nizam-intizam şəraitində keçdi, müxtəlif mövzulara həsr olunmuş mühazirələrlə yanaşı, füsunkar Batabat gölünə, təbii müalicə ocağı olan duz mədəninə, «Əshabül – Kəf» ziyarətgahına praktiki ekskursiyalar təşkil olundu və bütün müdavümlər test nəticələrinə görə sertifikata layıq görüldülər.
C.H.: – Sizin mühazirələr hansı mövzulara həsr olunmuşdu?
F.X.: – Naxçıvan Muxtar Respublikasında Azərbaycan xalq musiqisinin ümumi mənzərəsi kifayət qədər zəngin və özünəməxsusdur. Burada muğamat, aşıq sənəti, xalq mahnı və rəqs yaradıcılığı dərin tarixi köklərə malikdir. Hətta digər bölgələrdə çox da yayılmamış mərasim folkloru və, xüsusilə də, yallı rəqsləri, bəzi qədim alətlər (tulum zurnası, yan tütəyi) bu və ya digər dərəcədə yaşadılmaqdadır. Buna görə də göstərilən janrların başlıca özəllikləri, tarixi inkisafı və mövcudluq formaları mühazirələrin əsas məğzini təşkil edirdi.
Bu mövzular turizm və musiqişünaslığın ümumi məqsəd və vəzifələri işiğında xüsusi səpkidə təqdim olundu. Yerli folklor havalarının maqnitofon yazıları maraqla dinlənildi, hətta folklorun toplanılmasında könüllü yardımçılar da tapıldı.
C.H.: – Siz turizm və musiqişünaslıq fəaliyyətində ümumi məqsədləri qeyd etdiniz. Əgər mümkünsə, həmin məqamları açıqlayardınız.
F.X.: – Məmnuniyyətlə. Zənnimizcə gələcək turistlərə ilk növbədə bu diyarın qədim tarixi, əzəli və əbədi Azərbaycan türk torpaqları olması və zəngin mədəniyyəti parlaq bir şəkildə çatdırılmalıdır. Təxminən eyni məsələlər, yəni Azərbaycan xalq musiqisinin qədim kökləri, tarixi inkişafı və məhəlli üslubları, o cümlədən Naxçıvanın özünəməxsus «musiqi dialekti» etnomusiqişünaslarımızı düşündürən ən vacib vəzifələrdəndir. Beləliklə, musiqişünaslar tədqiqat, turizm işçiləri isə təbliğat sahəsində çalışmaqla faydalı əməkdaşlıq edə bilərlər.
C.H.: – Sizin mühazirələr özünüzü nə dərəcədə qane etdi?
F.X.: – Çətin sualdır. Qeyd olunan problemlərin həllindən və xüsusilə də təcrübədə tətbiq olunmasından danışmaq hələ tezdir. Lakin mən çox məmnunam ki, Azərbaycan etnomusiqişünaslığı mədəni turizm istiqamətində artıq ilk addımlarını atmışdır. Bundan başqa elmi araşdırmaların nəticələrinin praktikada yoxlanılması da bizim üçün çox önəmlidir.
Işin təşkili ilə əlaqədar bəzi mülahizələrimi də bildirmək istərdim. Muisqi turizm fəaliyyətində ən başda gələn birinci dərəcəli ünsür olmasa da, bu sahədə gözəl nəticələrin əldə olunmasında çox önəmli rol oynaya bilər. Musiqi ifalarını janr və məzmunundan asılı olaraq turist bazalarında, muzeylərdə, adi kənd mühitində və ya təbiət guşəsində təşkil etmək olar. Bunun üçün müxtəlif məqamlardan – istirahət saatlarından, nahar və ya şam yemeyi vaxtından, muzey ekskursiyalarından istifadə etmək mümkündür. Nisbətən böyük musiqi və rəqs ansambllarını və nadir alətləri nümayiş etdirən video – yazılar və filmlər də köməyə gələ bilər.
Öz növbəsində turist marağı da bəzi arxaik janrların və alətlərin dirçəldilməsində bir amil kimi diqqətə layiqdir. Belə ki, bu gün tulum zurnası Naxçıvan MR-ın müəyyən kəndlərində çox az sayda qorunub saxlanıla bilmişdir, onun tətbiqi sahəsi də xeyli daralmışdır. Lakin bir anlığa təsəvvür edin ki, çarığını, kürkünü, qoyun dərisindən papağını geyinmiş bir çobanın tulum çalğısına hələ oynayan da tapılır. Eyni zamanda qonaqlar qatıq, ayran və başqa nemətlərdən dada bilsələr onların xatirələrindən silinməyəcək gözəl səhnələr yaratmaq olar. Bu xəyalların gerçəkləşdirilməsi üçün bir o qədər də vəsait tələb olunmur. Tulum, yan tütəyi və ya saz turistlərin həqiqi rəğbətini qazana bilərsə, həmin alətlərin və müvafiq janrların yaşadılmasına da yaxşı imkanlar açılar.
Eynilə müğam sənəti də müvafiq şəraitdə (məsələn, tarixi memarlıq abidələri və ya əsrarəngiz xalçalar fonunda) daha güclü effekt oyada bilər və s. və i. a. Ümumiyyətlə musiqi nümunələrini səsləndirməkdən başqa, onların məzmun və mahiyyətindən də bəhs etmək yerinə düşərdi. Məsələn, muğamatın fəlsəfi ideyalar aləmindən söz açmaq, saz havalarının epik qəhrəmanlıq xislətini anlatmaq dinləyicilərin marağını daha da artırmış olar.
C.H.: – Amma, bu məsələlər musiqi estetikasının səlahiyyətinə aid deyilmi?
F.X.: – Doğru buyurursunuz, musiqinin məzmunu və bədii təsir gücü sənətşünaslıq və estetikanın ən çətin problemlərindəndir. Lakin bu araşdırmaların nəticələri dinləyicilər üçün də önəmlidir. Xalq musiqisinin etnopsixoloji keyfiyyətlərlə tutuşduralması və digər incəsənət sahələri ilə birlikdə təqdim olunması sayəsində turistlər musiqinin məzmununa bir qədər də yaxınlaşmış olurlar. Buna görə də məsələnin gizli və çətinliklə sezilən incəliklərini izah etməkdə mütəxəssislərin də üzərinə məsul vəzifələr düşür.
C.H.: – Naxçıvandan hansı hisslərlə ayrıldınız?
F.X.: – Ən böyük arzum odur ki, tarixi abidələr diyarı qədim Naxçıvan tezliklə turistlər diyarı kimi də tanınsın və ümumiyyətlə respublikamızda mədəni turizmin inkişafına digər sənətşünaslarımız da əməli maraq göstərsinlər.
